'Na een aantal keer dicht bij de dood te zijn gekomen, voel ik me niet meer onkwetsbaar'

Rudi Vranckx, journalist bij VRT NWS, staat al meer dan drie decennia bekend bij het Vlaamse publiek als oorlogsreporter. In het Midden-Oosten is hij kind aan huis, Oost-Europa kent hij ondertussen als zijn broekzak en ook de andere continenten zijn hem niet vreemd.

Vranckx maakte al talloze reportages, en schreef een hele hoop boeken over zijn ervaringen. Ondanks het feit dat hij volgend jaar op pensioen gaat, denkt hij zelf nog lang niet aan stoppen.

In uw reportages maakt u er altijd een punt van maakt om gewone burgers op te zoeken. 
Rudi Vranckx: 'Dat klopt. Pas zo kom je tot de essentie van wat de oorlog drijft, wat de brandstof ervan is. Je hebt veel journalisten die bijvoorbeeld focussen op het leger of de autoriteiten, maar dat is niets voor mij.'

'In Irak, 2003, mocht je alleen maar binnen als je met het Amerikaanse leger meeging – 'embedded' zijn, heet dat. Doordat we dat niet mochten, of pas wanneer het al niet meer relevant zou zijn geweest, besloten we gewoon clandestien gegaan. Dat vond ik een heel verfrissende ervaring. Als het lukt en als je het overleeft natuurlijk.' (lacht)

'Tijdens mijn tijd in Afghanistan merkte ik dat er heel wat Nederlandse collega-journalisten hun verhaal vertelden vanuit het legerkamp. Het Nederlandse leger nam gemakkelijk embedded journalisten mee. Daar heb ik me toen wel wat aan gestoord. Hoe kan je zo weten wat er leeft tussen de verschillende clans, en hoe kan je in godsnaam een beeld van de oorlog brengen vanuit een legertent?'

Willen die gewone mensen dan wel altijd hun verhaal vertellen? 
'Ze voelen zich zo machteloos in een oorlogssituatie. Als er dan iemand langskomt die luistert, willen ze heel graag hun verhaal kwijt.'

'Er zijn maar een paar situaties geweest waar we op het nippertje aan een lynching ontsnapt zijn. In het begin van de Golfoorlog in 1991 was ik in Jordanië, in een Palestijns vluchtelingenkamp. De mensen waren daar zó woedend, dat we dachten dat ze onze auto in brand zouden steken, met ons er nog in. Gelukkig zijn we toen op tijd weggeraakt.'

Hoe kan u blijven functioneren in zulke stressvolle situaties? 
'Op zo'n momenten blijft mijn machinerie gewoon draaien. Alles gaat dan precies traag rond mij. Daardoor zijn mijn acties in werkelijkheid veel sneller. Je doet wat je moet doen, en je blijft dat doen. It ain't over 'till it's over. Je moet natuurlijk altijd heel voorzichtig en gefocust blijven, tot op de laatste minuut.'

En achteraf dan?
'Achteraf krijg ik altijd wel even een klop. Tien, twaalf jaar geleden was het weer heel nipt. Op een paar meter van mij is een collega gedood door bomscherven. Ik had zelf niets. Achteraf heb ik tien minuten zitten beven, maar tijdens die situatie, totdat mijn ploeg en ik in veiligheid waren, bleef ik wel functioneren.'

'Ik heb collega’s gekend die bij een stressvolle oorlogservaring blokkeren als een konijn voor een lichtbak. Meestal hebben die dat vroeg in hun carrière voor, dan weet je meteen dat dit werk niets voor hen is.'

Is dat iets waar je je op kan voorbereiden? 
'Dat denk ik niet. Ik heb het geluk gehad er in gerold te zijn, en ik wilde dit soort werk natuurlijk ook heel graag doen. Omdat ik een groeiproces heb gehad ging het uiteindelijk als het ware vanzelf.'

'Ik ben nooit gewond geraakt. Het is wel al een aantal keer nipt geweest. Ik heb het eens opgeteld, het had al zo’n acht keer verkeerd kunnen aflopen met mij. Als jonge journalist dacht ik dat zoiets me nooit zou kunnen overkomen. Na een aantal keer dicht bij de dood te zijn gekomen voel ik me niet meer onkwetsbaar.'

Waar is het ooit begonnen voor u? Wanneer had u het idee 'ik wil journalist worden'? 
'Eind jaren zeventig, begin jaren tachtig studeerde ik geschiedenis. Het waren toen niet de middeleeuwen of Heiligenlevens die me interesseerden, maar hedendaagse conflicten. De oorlog van Pinochet tegen Allende in Chili, wat zich in het Midden-Oosten of in Centraal-Amerika afspeelde, triggerden mij meteen. Ik wist direct dat ik me wou bezighouden met dat soort dingen.'

'Ik heb in die periode veel oorlogsfilms gezien. In die films speelden journalisten, in tegenstelling tot veel B-films vandaag, integere rollen. Ze waren op zoek naar de waarheid en wouden oorlogsmisdaden aanklagen. Dat heeft mij geïnspireerd.'

Hoe bent u dan uiteindelijk in de oorlogsverslaggeving gerold? 
'Oorlogsjournalistiek as such bestond toen niet in België. Ik beloofde mezelf dat als ik me twee jaar moest bezighouden met zaken die ik niet belangrijk vond, ik ander werk zou zoeken. Maar de wereld veranderde snel. De Berlijnse Muur viel, Khomeini stierf in Iran, de studentenprotesten op het Tiananmenplein in China waren in volle gang. Uiteindelijk mocht ik naar Roemenië. Wat iedereen toen dacht dat een revolutie en een feest ging zijn, werd uiteindelijk een oorlog.'

'In Roemenië heb ik mijn eerste oorlogservaring meegemaakt. Ik was twee uur voordien alleen de grens over gelift met een paar Franse fotografen. Een aantal Belgische collega’s hadden me verlaten toen ze hoorden dat het niet meer om een vreedzame revolutie ging. We waren nog maar enkele uren in Roemenië toen we werden tegengehouden. Enkele meters verderop, op een bouwwerf, waren ze aan het schieten op een man boven in een kraan.'

'Het was een vreemde ervaring, alsof ik rondliep in een van de films die ik had gekeken. Wanneer je de kogels hoort fluiten en moet gaan schuilen, besef je heel snel dat je niet in een film rondloopt, maar dat het bittere ernst is. De man in de kraan is uiteindelijk doodgeschoten.'

'Sindsdien heb ik altijd een onweerstaanbare drang gevoeld om dat opnieuw op te zoeken, om mensen hun verhaal te vertellen en geen voorgekauwde kost te krijgen. Natuurlijk speelt de adrenaline ook een rol (lacht). Je maakt geschiedenis mee vanop de eerste rij. Je bent getuige van leugens, van propaganda, kortom alle valstrikken die me ooit fascineerden toen ik studeerde.'

Bent u ooit zelf in die valstrikken getrapt? 
'Je voelt de sirenenzang je in een bepaalde richting trekken, maar ik denk dat ik er in geslaagd ben de grootste valstrikken te vermijden. Het allereerste wat ik gedaan heb in Roemenië, was naar Timisoara (waar een massamoord in scène werd gezet om de toenmalige dictator in slecht daglicht te stellen, red.) gaan.'

De manier waarop de naakte lichamen opgetuigd lagen, is me altijd bijgebleven. Ik voelde toen al dat er iets niet klopte, maar heb me daar niet over uitgesproken. Ik ben er niet ingetrapt, maar Timisoara is een heel dure en belangrijke les voor mij geweest.'

'Je moet altijd wantrouwig blijven tegenover de macht, iedereen liegt in oorlogstijd. Daarom is het ook belangrijk dat je nadenkt over de lijn die je wil volgen als journalist. Ik probeer altijd te vertrekken vanuit de slachtoffers, van onderuit. Daarna zoek ik mijn weg naar boven, naar de verantwoordelijken.'

We hebben hier in België veel geluk dat we in vrede leven. Maar het kan natuurlijk snel gaan. Voelen we ons misschien te onkwetsbaar?
'Toen de oorlog in Oekraïne begon, merkte ik dat de bevolking angstiger werd. Tevoren was oorlog iets dat zich ver weg afspeelde. De wittebroodsjaren na de val van de Berlijnse Muur zijn voorbij, zoveel is zeker.'

'De Verenigde Staten en Europa leveren wapens aan Oekraïne. Iran, op zijn beurt een bondgenoot van Rusland, is betrokken bij het conflict in het Midden-Oosten en de nieuwe frontlijn ligt in Taiwan. Alles is verbonden met elkaar. In dat opzicht is er wel een wereldconflict bezig.'

Ziet u licht aan het einde van de tunnel voor deze conflicten? 
'Iedereen weet wat de meest rationele oplossing zou zijn voor het conflict in Gaza: een tweestatenoplossing. Wat Oekraïne betreft, is het moeilijker. Dat wordt een slepend conflict. Het lot van Poetin en zijn regime is verbonden aan de uitkomst van de oorlog. Als Rusland zou verliezen, dan vervalt Rusland in chaos. Dan weet je niet waar het eindigt.'

'Als je er rationeel naar kijkt, heeft het Westen er bijna belang bij Poetin aan de macht te houden, uiteraard zonder dat hij een kans krijgt om definitief te winnen. Het regime staat garant voor een soort van stabiliteit. Kijk maar naar wat er gebeurde toen Bush besloot om Irak te democratiseren door het Saddam-regime omver te werpen. Het enige dat hij daar gecreëerd heeft, is chaos.'

'Zo’n strategie van containment zou het gevaar dat Poetin vormt inperken en hem verzwakken, maar lost het probleem natuurlijk niet op. En het blijft zo dat zijn regime het Westen wil blijven ondermijnen. Die man volgt een conflictmodel dat alleen maar van brute kracht uitgaat.'

Is het glas eerder halfvol of halfleeg voor u?
'Daar zou ik heel cynisch op kunnen antwoorden: ik win altijd (lacht). Neen, ik ga met pensioen en ik heb altijd beloofd dat ik pas met pensioen ga als er vrede is.'

Dan gaat u nog even mogen doorwerken. Wat staat er op de planning tijdens uw pensioen? 
'Je kan natuurlijk niet stoppen met denken. Ik heb ondertussen zoveel kennis, inzichten en ervaring opgebouwd over oorlog en geschiedenis, het zou zonde zijn om die niet te gebruiken.'

'Er is een grote kans dat ik afkickverschijnselen zal hebben als de eerstvolgende grote oorlog uitbreekt waar ik niet voor het nieuws naartoe kan. Aan de andere kant zie ik me natuurlijk ook niet binnen twintig jaar nog met een looprekje door de loopgraven lopen.'

'Ik wil dingen blijven doen die te maken hebben met oorlog en vrede. De laatste jaren houd ik me steeds meer bezig met het aanklagen van oorlogsmisdaden. Dat is de taak van journalisten: om dat verhaal te vertellen. Ik zou dat verhaal ook wel willen vertellen over Gaza.'

'Één ding dat ik nooit gedaan heb is lesgeven. Er vallen denk ik wel colleges te geven over oorlog en vrede. Het lijkt me heel interessant om bijvoorbeeld in seminaries samen met studenten hier verder over door te denken.'