'Misschien is Frankrijk wel verloren'

We bevinden ons in een periode van crisis en veranderingen die aan alle aspecten van ons samenleven raken: immigratie, technologische evoluties, de herrijzenis van populismes, nucleaire catastrofes, de klimaatcrisis. Waarom blijft filosofie belangrijk in de 21ste eeuw?

'Maar wie zegt dat ze belangrijk blijft? Ik denk dat de mutatie die zich nu voltrekt zo ingrijpend is dat ze de vervulling betekent van het einde van de filosofie als een representatie van de wereld. In zekere zin produceert de filosofie al sinds Heidegger geen wereldbeelden meer.

Ik geloof dat we daarbuiten staan, omdat wat zich nu voltrekt echt een mutatie is. In biologische zin is dat een verandering in de chromosomen. Als we het louter over "crisis" hebben, dan is dat een gebeurtenis die zich voltrekt in het binnenste van een proces. Iets dat hersteld moet worden. Bij een mutatie verandert de levenssoort zelf.

Ik geloof dat we op dit moment een antropologische mutatie kennen. Zoals een mutatie zich heeft voltrokken om van bij de middeleeuwse mens tot die van de zestiende eeuw te komen. Hij ziet de wereld reiken tot Amerika en China. Ik denk dat de filosofie moet proberen te denken wat dat betekent. In eerste instantie wat een mutatie betekent.

Neem het kapitalisme. We hebben altijd gedacht dat het een soort virus was dat geëlimineerd moest worden. Niet alleen is ze niet geëlimineerd, op dit moment heeft ze alles in haar macht. Maar misschien zal zij een mutatie ondergaan omdat ze in een zeer problematische situatie zit.'

Waarom problematisch?

'Er is een graad waarin de autonome ontwikkeling van het financiële kapitaal problematisch wordt voor het menselijk kapitaal. Vandaag is er al een autonome productie van geld die niet geïndexeerd is op de productie van goederen, die op haar beurt ook muteert. De doorgedreven ontwikkeling van technologieën van informatie en communicatie maakt dat we zien dat de techniek geen eigen doel meer dient.

Er blijft enkel over: wat kan ik nog meer doen? Kan ik een cinema in 3D naar uw smartphone brengen? Misschien is de meest zichtbare mutatie die in ons begrip van vooruitgang. Lange tijd dachten we dat vooruitgang zich ontwikkelde naar een zeker goed voor de mensheid. Op dit moment is er geen enkele vooruitgang die geen twijfels met zich mee brengt.'

U bent geen vooruitgangsoptimist.

'Neen. Toen we begonnen deze planeet te vervuilen, werd dat begrepen als vooruitgang. Machines en locomotieven waren tekenen van vooruitgang, maar twee eeuwen later blijkt er een probleem te zijn.

Hetzelfde zie je bij mogelijkheden in de gezondheidszorg om mensen langer te laten leven. Daarmee worden ze ook fragieler en ontwikkelen ziektes. Bejaarden leven vaak in penibele omstandigheden. Vervolgens vindt men een nieuwe quasi-professionele categorie uit, de mantelzorger. Er worden nu wetten uitgevaardigd om die mantelzorgers te helpen.Dat is een spiraal eerder dan eenduidige vooruitgang.'

In ‘De onwerkzame gemeenschap’ waarschuwt u voor nostalgie naar een homogene gemeenschap. Is dat denken vergelijkbaar met het discours van extreemrechts op dit moment?

'Jammer genoeg wel. Wat zich op extreemrechts produceert, is een typische reactie op een transformatie in de maatschappij. Het is een reactie van angst. Romeinen gingen met veranderingen in de 5^de en 6^de eeuw om op een gelijkaardige manier. 'Rome is verloren. Is Rome verloren, dan is er niets meer.' In Frankrijk zegt men: 'Frankrijk is verloren.' Misschien is Frankrijk verloren. Maar het is niet zo verwonderlijk dat het uitzicht van Europa nu en dan verandert.

Wat zich op extreemrechts afspeelt is de meest natuurlijke reactie op al die veranderingen. Mensen herkennen zich niet meer in hun omgeving en hebben het gevoel dat er geen toekomst is. Als er geen toekomst is, dan hernemen we het verleden. Daarom zingen de gele hesjes vandaag de Marseillaise. Wij zongen bij protesten mijn hele leven de Internationale (strijdlied van de socialistische arbeidersvereniging, red.).'

Hoe evalueert u de protesten van de gele hesjes in Frankrijk?

'Aan de ene kant is het een crisis die voortkomt uit wat we neoliberalisme noemen. Maar ik hou niet zo van die term. Het is een veelheid van fenomenen waarin we de expansie van het financiële kapitalisme zien. Die veranderingen brengen een verplaatsing met zich mee in de verdeling van rijkdom. Daarbovenop komen slechte beleidsbeslissingen die maken dat Europa bezig is zijn inzet verliest. Die bestond erin een globale, economische macht te creëren. Die macht bestaat, maar men slaagt er niet in Europa een politieke identiteit mee te geven. De middenklasse lijdt aan de transformaties. Ze begrijpt er niets van.

Bij sommige gele hesjes is er absorptie van de motieven van extreemrechts. Ik begrijp hen. Er is geen ander politiek discours.'

In welke zin?

'Denkt u dat mensen op socialisten zitten te wachten? Anderzijds doet allerlei voorstellen die een extreemrechtse regering natuurlijk nooit zou kunnen uitvoeren. In Italië zei Salvini: 'We weten niet wat in Brussel gebeurt.' Intussen is hij aan de macht en heeft hij gas teruggenomen. Hij heeft gezien dat het moeilijk is om in Europa dingen te doen bewegen.

Waarover klagen de gele hesjes? In feite over alles, omdat alles geaffecteerd is door de transformaties van de laatste jaren. We hebben bijvoorbeeld geen kleine ziekenhuizen meer. Men heeft vooral enorme ziekenhuizen gefinancierd die niet als enige de oplossing kunnen zijn maar die meegaan met de vooruitgang in de gezondheidszorg.

Onze maatschappij weet niet meer wat ze wil onderwijzen. Ja, we weten dat we onze kinderen moeten leren lezen. Maar zelfs daar komen we niet toe. Gisteren vroeg men mij om te spreken voor kinderen van de laatste klas. Het was beangstigend wat ze schreven. Er was niets van taligheid, niets van denken.

In Frankrijk protesteerden studenten voor een geweldige gelijkheid voor iedereen. Goed! Maar op dit moment is dat een gelijkheid van miserie. De universiteit is een miserie voor een groot deel van de studenten.'

Is die gelijkheid dan de oorzaak van die miserie?

'Dat is een heel moeilijke vraag. Gelijkheid, we weten op geen enkele manier wat dat betekent. Natuurlijk, we weten wat juridische gelijkheid wil zeggen. Iedere persoon is gelijk voor het recht. We kunnen zeggen dat dat goed werkt. Maar los daarvan… De gelijkheid in het onderwijs is vanaf het begin verstoord door sociale omstandigheden en afkomst. En door een samengaan van omstandigheden van de eeuw, van cultuur.

Het is waar dat er veel meer sociale mobiliteit was in de eerste jaren van de 21e eeuw. Maar sindsdien gaat het steeds slechter. De kinderen hebben geen zin meer om naar school te gaan. De meesten verwerpen het. Als het systeem als geheel werkt, dan functioneert het. Als men u zegt ga naar school, dan gaat u naar school, zelfs wanneer dat u irriteert. Dat is niet langer het geval. Een paar dagen geleden werd een prof nog vermoord in Frankrijk. De scholen staan nergens voor.'

Dit interview werd afgenomen in het kader van het European Union's Horizon 2020 onderzoeksproject, met de steun van de Europese Onderzoeksraad (ERC). Meer info vindt u hier.