KU Leuven en Stellenbosch: 'Breng de scheve machtsverhoudingen ten minste ter sprake'

60 procent witte studenten, ten opzichte van 8 procent in het land als geheel. De Zuid-Afrikaanse universiteit van Stellenbosch, in de Westkaap van Zuid-Afrika, is een voormalige Afrikaneruniversiteit, waar het idee van apartheid ontwikkeld werd. Vandaag trekt de witte bovenklasse uit het land er nog steeds aan het langste eind.

KU Leuven en Stellenbosch: preferential partners

De samenwerking van KU Leuven en Stellenbosch gaat ver terug. Bernard Tilleman, decaan Rechtsgeleerdheid aan de KU Leuven, spreekt van relaties tussen de rechtsfaculteiten van dertig jaar. Sarah Van der Westhuizen, manager van het Global Engagement Centre in Stellenbosch, vertelt: 'KU Leuven was de eerste instelling die een "preferential partner" werd, omwille van historische redenen: een sterke onderzoekssamenwerking en een al bestaand studentenuitwisselingsprogramma.'

In 2019 ontving Stellenbosch 49 studenten van de KU Leuven, voor uitwisselingen, een summer school en het honours program Think Tank. De economische ongelijkheid en blijvende segregatie kwamen voor sommigen van hen als een klap in het gezicht.

Cultuurshock

Nele*, uitwisselingsstudent, spreekt van een dubbele ervaring. Enerzijds geniet je als uitwisselingsstudent van het mooie weer en landschap en het spotgoedkope eten. Anderzijds speelde schuld: 'De reden waarom jij het daar zo goed hebt en alles zo goedkoop is, is omdat de uitbuiting zo groot is. Als je een veel te goedkope Uber neemt om heel goedkoop zes glazen te gaan drinken op een wine farm, dan maak je deel uit van die ongelijkheid.'

Stellenbosch is als Westers uitziend stadje, met een grote populatie witte mensen en expats, een bubbel in Zuid-Afrika. Baldwin Van Gorp, professor Mediastudies, die in 2017 een reportage maakte van de ongelijkheid, bevestigt: 'Omdat je op Stellenbosch zit heb je niet in de gaten hoe ongelijk dat land is. Dat is wit, gewoon heel erg wit en gaandeweg kom je te weten: wacht eens even, ik ben gigantisch geprivilegieerd'.

Vluchten voor de confrontatie

Maar omdat je in Stellenbosch kunt blijven leven in een bubbel van expats en wine farms, komt die shock niet bij iedereen binnen, zegt Margot, die dit jaar op uitwisseling ging: 'Als je sommige blogs moet geloven, is Zuid-Afrika Disneyland.' Ook deelnemers aan het honours program Think Tank ervaren dat zo: 'Een paar mensen hebben een meer open blik, maar bij een groot deel van de groep komt die andere ervaring gewoon niet binnen.'

Zowel de shock als de blindheid zijn voor Jan Van Maele, professor Interculturele Interactie, problematisch: 'Hoe reageer je zonder te vluchten van de verschillen? Want vluchten kan een feest zijn, maar als het puntje bij paaltje komt ben je gevlucht voor de confrontatie.'

Als je de confrontatie wel aangaat, is begeleiding belangrijk: 'Je komt in zo'n omgeving met een cognitief denk- en gevoelskader. Dan gebeurt het al te vaak dat je niet alleen interpretaties maar ook evaluaties maakt van wat je rond je ziet. Terwijl je vaak niet genoeg hebt gekeken en geluisterd.'

Als je probeert verder te gaan dan kennis van de geschiedenis en het land, en studenten ook bewust maakt van veronderstellingen en hen in dialoog laat treden, kom je sneller terug met de openheid van geest waarvoor veel studenten op uitwisseling vertrekken. 'Nu gebeurt het dat studenten nog meer in stereotypen denken dan voor ze vertrokken.'

Vooronderstellingen

De studenten een kaart voorleggen kan al een blik openen: 'Als je hen geografisch de plekken doet vinden waarvan ze zien dat ze daar nog nooit zijn geweest, dan krijg je dat bewustzijn van een bubbel ook in fysieke zin.' Of vraag de studenten welke stemmen ze hebben gehoord: 'Met hoeveel niet-blanken heb ik al een echt gesprek gehad? Met hoeveel mensen van een andere generatie?'

Duw het andere niet te snel in een kader dat met jouw kaders niets te maken heeft, zegt Van Maele: 'Hier bestaan er ook vormen van ruimtelijke segregatie. Ik woon in Gent in een erg witte wijk. Als ik een kwartier fiets, kom ik in een voornamelijk gekleurde wijk. Je ziet het andere als iets dat helemaal afgescheiden is van onze leefwereld, terwijl het meer op een schaal zit.'

Ronan, Zuid-Afrikaanse student in Stellenbosch, beklemtoont dat het ook meer is dan een zwart-witverhaal: 'Als je geschiedenis onderwijst, is het belangrijk dat je ook een onderscheid maakt tussen de Zulu-cultuur, het Nederlandse standpunt, de geschiedenis van de Maleisische slaven, etc.'

Elitair programma

Die kadering gebeurt nu te weinig. Integendeel, vinden enkele deelnemers aan het honours program Think Tank. Ze brachten een week door in Stellenbosch, als onderdeel van een interdisciplinair en bilateraal project waarbij ze een jaar nadenken over een vraagstelling, met vijftien studenten van Leuven en vijftien van Stellenbosch. Een deelnemer noemde de week 'in zekere zin traumatiserend'. Er was geen voorbereiding. 'Het probleem lijkt me dat er vanuit de KU Leuven totaal geen kadering is.'

Zwarte studenten die deelnamen vertelden hen over de situatie 'maar dan hoorden we dat ze van hun proffen niet mogen spreken over de ongelijkheid die nog steeds bestaat in Stellenbosch. Hetzelfde met zwarte chauffeurs die ons voor twee euro vervoerden: ze gaven toe dat ze onderbetaald worden, maar vroegen ons dat niet verder te vertellen.'

Het programma zelf ervoeren de studenten als elitair: 'In plaats van in het studentenrestaurant te eten, ga je eten tussen de wijnvelden, in restaurants waarvan de studenten zelf zeggen dat die niet te betalen zijn. Proffen in Leuven sliepen in het Pentahotel (4-sterrenhotel op het Alfons Smetsplein, red.). Dat versterkt het idee van hiërarchie.'

'De ongelijkheid tussen de studenten van Zuid-Afrika is groot. Er werd gevraagd een cadeautje mee te brengen: dan neemt iemand thee mee en een andere een vreselijk dure fles gin. Het weerspiegelt het probleem.'

Uitbreiding samenwerkingen in Afrika

Peter Lievens, vicerector Internationalisering, noemt Think Tank nochtans 'een groot succes'. Hij beschrijft het oorspronkelijk concept als 'het samenbrengen van een groep van excellente studenten uit het Noorden en een uit het Zuiden, Afrika en Europa, om wetenschappelijke problemen te benaderen vanuit een confrontatie van culturen'.

Nu zou men het wel willen uitbreiden, 'liefst met grotere groepen, misschien ook met parallelle groepen en zeker met andere partners erbij betrokken: universiteiten in Makele of Addis Abeba, in Ethiopië of in Congo of andere partners.'

Maar problemen met de samenwerking in Zuid-Afrika ziet Lievens niet: 'Het is een van de traditionele Afrikaanse universiteiten, maar zij zijn al een aantal jaar lang na het opheffen van de apartheid een traject begonnen om veel breder toegankelijk te worden.' Begeleiding bij uitwisseling is altijd belangrijk: 'Het kan zijn dat er studenten zijn die dat niet goed geïnformeerd zijn, maar de geschiedenis van de universiteit van Stellenbosch is toch gekend.'

Besef in samenwerking

Bij Rechtsgeleerdheid keurden ze dit jaar een nieuw akkoord met Stellenbosch goed; een consecutive degree, waarbij studenten in het loop van hun masterstudies tegelijkertijd een diploma van Stellenbosch en Leuven krijgen, en een joint LLM, met een semester focus op EU-recht en de andere helft op Afrikaans recht. Decaan Bernard Tilleman is zich wel bewust van de problematiek: 'De situatie in Stellenbosch heeft wel een tijdje het akkoord vertraagd. Je zit daar in een bubbel. Daar is openlijk over gediscussieerd. Je ziet dat er vooruitgang is, maar de situatie is precair. Het is te hopen dat de transformatie naar meer integratie zich harmonisch kan doorzetten.' Precies om het democratisch te houden, zetten de faculteiten een beurssysteem op poten en kijken ze ook uit naar huisvesting.

Professor Van Gorp, die bij journalistiek de samenwerking coördineerde, zette die stop: 'Vanuit journalistiek merkten we dat die opleiding zelf daar zeer goed, maar ook elitair is. Dat is voor een heel klein, select groepje studenten: een twintigtal in de master. Voornamelijk witte studenten van rijkere afkomst. Het leek ook alsof ze daar dachten "in onze exclusieve opleiding zit een student van KU Leuven waar we eigenlijk niet veel tijd aan willen besteden, dus we droppen die wel in een vak waarin er eigenlijk alleen maar begeleiding is voor een aantal papers." Dat is geen uitwisseling hé.'

In Stellenbosch is wel veel aan het bewegen, vertelt van der Westhuizen: 'Je kan niet gewoon met studenten naar een township gaan en zeggen: hier zijn we, kijk maar rond. Dat zou grenzen aan voyeurisme. We proberen meer contextualisatie te geven, maar dat is een lopend proces. Er is zeker nog meer dat we kunnen doen.'

Joe Warren en Angelo Jephtha, die er verantwoordelijk zijn voor de buitenschoolse activiteiten, treden haar daarin bij: 'In de laatste jaren hebben we gemerkt dat veel van onze toeristische activiteiten niet genoeg ingebed waren in kritische reflectie.'

Nood aan kadering vanuit KU Leuven

Van Maele denkt dat KU Leuven wel openstaat voor een echte interculturele ervaring. 'Maar ik denk dat men veel te vaak denkt dat dit vanzelf loopt en men die begeleiding ziet als een nice to have.' Bij Campus Groep T wordt het vak interculturele communicatie geschrapt als deel van de programmahervorming. IEREST, een programma dat Van Maele mee stuurde om de begeleiding van uitwisselingen te faciliteren, werd bijvoorbeeld in Bologna wel geïntegreerd, maar resulteerde in Leuven slechts in één vak aan de Faculteit Letteren, bovendien voornamelijk voor inkomende studenten.

Volgens Van Maele heb je als universiteit een verantwoordelijkheid tegenover elke student: 'Probeer een wereld te openen en niet gewoon een campus.' Margot, uitwisselingsstudent, gaat akkoord: 'Breng de scheve machtsverhoudingen ten minste ter sprake. Spreek erover in de lezingen waar ze de bestemmingen voorstellen, let op een gevoeligheid in motivatiebrieven die studenten indienen en organiseer een verplichte lezing.'

Van Maele spreekt ook van een noodzakelijke samenwerking met de gastuniversiteit: 'Het is belangrijk dat studenten worden voorbereid vooraleer ze gaan, daar begeleid worden en ook na hun terugkeer begeleid worden en juiste conclusies trekken.' Daar is wel werk voor nodig, zegt Van Maele: 'Iemand moet dat opnemen, ik ben beschikbaar (lacht). We kunnen daarin groeien en toonaangevend zijn.'

*Nele is een gefingeerde naam