Hoger onderwijs heroverweegt maatschappelijke rol na moord op leerkracht Paty

Een maand geleden, op 16 oktober, lag Samuel Paty levenloos op de stoepstenen van een straat in de Parijse voorstad Conflans-Sainte-Honorine. Tien dagen ervoor had Paty nog een les over vrije meningsuiting gegeven. Hij wist dat zijn laatste onderdeel enkelen van zijn leerlingen zou choqueren, dus gaf hij hun de kans de klas te verlaten. Iedereen bleef zitten.

Die avond zag een vader op de gsm van zijn dochter dat Paty cartoons van de profeet Mohammed had getoond. Hij diende meteen klacht in en deelde de beelden op sociale media. Paty's doel? Van zijn studenten 'republikeinen maken'. Een missie die nu dodelijk is gebleken.

Een 'vijand van de Republiek'. Dat was de enige titel die de dader volgens president Emmanuel Macron verdiende. Abdoullakh Abouyedovich Anzorov, een geradicaliseerde achttienjarige uit Tsjetsjenië, had de republikeinse waarden aangevallen. Samuel Paty aan de andere kant, was een held van de Verlichting. Hiervoor kreeg hij op 21 oktober de Légion d'Honneur, de grootst mogelijke erkenning voor een Fransman.

Die ceremonie ging door op de binnenkoer van de aloude Université de la Sorbonne. Ginds noemde Macron Paty in een speech 'het gezicht van de Republiek'. Volgens het staatshoofd was hij vermoord 'omdat hij de Republiek belichaamde'. Het werd snel duidelijk dat de akelige dood van Paty een breder debat had ontketend, waarbij een oer-republikeins ideaal centraal kwam te staan: de vrijheid van meningsuiting. En ook het hoger onderwijs zit er verveeld mee.

Sorbonne of Pantheon?

In de Facebookgroep 'Étudiant Sorbonne Université/Faculté des Lettres' was het chaos. De studenten van de prestigieuze universiteit in de Quartier Latin hadden net een mail gekregen dat ze de volgende dag de universiteit niet zouden kunnen betreden. Hun lessen werden voor twee dagen opgeschort. De reden was deze keer niet van sanitaire aard maar een staatszaak: de vermoorde leerkracht Samuel Paty zou er postuum de Légion d'Honneur krijgen van president Macron. Hoewel de meesten zich zorgen maakten over lessen en bibliotheekboetes, werd er ook de vraag geopperd: waarom hier?

'De Sorbonne geldt als vaandeldrager van de Verlichting', meent Hans Cools, professor Franse geschiedenis aan de KU Leuven. Het is dus niet zomaar dat de Sorbonne voor twee dagen een verlengde van het Élysée werd: 'Ik denk dat het Franse staatsapparaat de Sorbonne doelbewust als decor heeft gekozen om haar eigen boodschap te verspreiden. De enscenering, waar Macron een meester in is, was perfect en straalde de waarden van de Republiek uit.'

Als oudste universiteit van Frankrijk was de Sorbonne een logische keuze. Het hoger onderwijs wordt vaak gelijkgesteld met humanistisch-liberale waarden als rationaliteit en vrijheid van meningsuiting. Toch moeten daar volgens Cools kanttekeningen bij worden geplaatst: 'In de achttiende eeuw was de Sorbonne een conservatieve universiteit. Een krachtig symbool dus, maar geen historische realiteit.'

Men had ook kunnen kiezen voor een andere, meer neutrale plaats, zoals het Élysée of het Pantheon. 'Er kunnen zeker vraagtekens bij worden geplaatst', stelt Cools. Op die manier wordt het onderwijs vereenzelvigd met de Republiek, waarmee het al snel in politiek vaarwater kan terechtkomen.

L'état, c'est l'éducation

De vrijheid van meningsuiting is zowel voor de Republiek als voor het onderwijs fundamenteel, maar de precieze reikwijdte blijft voer voor discussie. 'Het gevaar is nu dat de overheid ook extra actief gaat worden in het verdedigen van de vrije meningsuiting en dan zien we dat men wenst op te treden tegen denkwijzen die men problematisch vindt', klinkt het bij Hans Lemmens, professor mensenrechten aan de KU Leuven. En als het onderwijs zich hierin laat meesleuren, zou dat de legitimiteit van het onderwijs wel eens kunnen schaden.

Niettemin heerst er bij het onderwijspersoneel verontwaardiging. 'Heel veel mensen in het onderwijs hebben gemerkt dat hier een symbolische grens is overschreden', vertelt Lemmens. Volgens Cools denken docenten nu ook meer na over wat precies de waarden van de Republiek zijn.

Het is niet duidelijk of de vraag van de staat, van Paty's familie of van de Sorbonne zelf kwam. Op vragen over het beslissingsproces wenste de Sorbonne niet te reageren.

In België heeft de moord een rimpeling in de rectorsvertrekken veroorzaakt. Een open brief in De Tijd werd ondertekend door de rectoren van de vijf Nederlandstalige universiteiten. In een pleidooi voor 'een kostbaar voorrecht', riepen ze de overheden op 'de vrijheid van meningsuiting met alle middelen te beschermen en bevorderen'.

Kort na de dood van Paty kreeg de meerderheid van de Franse studenten een e-mail, waarin menig rector opriep tot solidariteit, maar waarin ook de humanistische en republikeinse waarden veelvuldig werden vernoemd.

God is dood

Een ander ideaal waar Frankrijk prat op gaat, is laïcité, een begrip dat eigenlijk niet te vertalen is, maar neerkomt op een religieuze neutraliteit in het publieke domein. Hoewel vele Fransen trots zijn op hun seculiere staat, is het debat hierover nooit gaan liggen. Zo was er in de zomer van 2016 nog een debacle rond het 'boerkini-verbod', toen een gesluierde strandganger in Nice bevolen werd het strand te verlaten. Het islamitische zwempak 'respecteerde de morele normen en het secularisme' niet.

Critici menen dat een hardvochtig verdedigen van religieuze neutraliteit in een multiculturele samenleving als het moderne Frankrijk aanleiding kan geven tot marginalisering en zelfs xenofobie. 'Het concept laïcité is slecht toegesneden op de veelvormige samenleving die we zijn geworden', meent historicus Cools. 'Je bestrijdt een 21ste-eeuwse vijand, religieus extremisme, met wapens uit de negentiende eeuw.'

In de optiek van de Franse geest maakt laïcité debat mogelijk, net omdat vertrokken wordt vanuit een neutrale context. Maar Dick Houtman, godsdienstsocioloog aan de KU Leuven, maakt zich zorgen over de implicaties voor andere mensenrechten: 'In Frankrijk proberen sommigen religie te verbannen uit het publieke domein, maar dat kan zomaar in conflict komen met de godsdienstvrijheid.'

De rol van het (hoger) onderwijs als vertegenwoordiger van deze normen en waarden is moeilijk af te bakenen. De ene vindt dat een school in de eerste plaats politiek en religieus neutraal moet zijn. Maar is het verbieden van religieuze symbolen wel zo neutraal? De andere meent dan weer dat het onderwijs wel degelijk een maatschappelijke rol te spelen heeft, als vertegenwoordiger van de liberale waarden. Ook hier: is de aula dan verboden gebied voor (nog) niet verlichte geesten?

Rond de hommage op de Sorbonne kunnen veel vragen gesteld worden, en dat gebeurt ook. Of het onderwijs op deze moord moet reageren, daarover is jurist Hans Lemmens duidelijk: 'Hier wordt het onderwijs in zijn essentiële functie bedreigd. Als een docent niet langer kan doen wat hij denkt dat pedagogisch verantwoord is, dan is dat het einde van het denken. Net zoals studenten het recht hebben om fouten te maken, hebben leerkrachten dat recht ook. Dus ja, uiteraard moet het hoger onderwijs rechtstaan.'

Angst

De aanslag doet professoren niet alleen hun maatschappelijke rol, maar ook hun lesinhoud heroverwegen. Er heerst angst, horen we bij Lemmens. Die is er al sinds de aanslag op Charlie Hebdo en keert soms om in zelfcensuur. 'Collega's zeggen mij: "We zijn voorzichtiger geworden. We geven anders les dan dat we dat vijftien jaar geleden deden." Dat is nu iets waarover nagedacht wordt.'