Hoe Afghaanse vrouwen opnieuw de speelbal werden van de Taliban

In februari 2020 ondertekenden de Verenigde Staten en de Taliban een vredesakkoord dat een einde moest maken aan de oorlog die Afghanistan jarenlang in zijn greep hield. De Amerikaanse troepen trokken zich terug, en op 15 augustus 2021 marcheerden de Taliban zonder veel tegenstand Kabul binnen. Wat volgde was een golf van beloften van het nieuwe regime: vrouwen zouden mogen blijven studeren, werken en deelnemen aan de samenleving, weliswaar binnen de grenzen van de Sharia – de islamitische wet.

Die beloften werden al snel verbroken. In de eerste weken draaiden de Taliban de vooruitgang die op vlak van onderwijs was geboekt terug: meisjes worden uitgesloten van onderwijs eens ze de leeftijd van twaalf jaar bereiken. Volgens UNESCO zijn minstens 1,4 miljoen meisjes de toegang tot secundair onderwijs ontzegd sinds de machtsovername. 

Desondanks blijft vredesorganisatie Moeders voor Vrede zich inzetten voor de Afghaanse vrouwen. 'Voordat de Taliban opnieuw aan de macht kwamen, hebben we verschillende scholen ingericht en gaven we alfabetiseringscursussen', vertelt Jennie Vanlerberghe, oprichtster van Moeders voor Vrede. Nu krijgen meisjes in geheime klassen biologie-, taal- en wiskundelessen.

Onzichtbaar onderwijs

'Zo'n klas is eigenlijk een kamer van een huis dat wij huren', begint Vanlerberghe. Als het kan is er een bord aanwezig, maar voor de rest zijn de lokalen heel sober. Onder iedere bank ligt er ook een Koran. 'Vaders moeten toestemming geven voordat hun dochters naar de les mogen, en aan hun werd beloofd dat de meisjes islam- en naailessen krijgen. Soms komen ze dat wel eens controleren.' Dan verdwijnen de chemieboeken en halen de studenten hun Koran boven.

Dat loopt niet altijd zonder risico's. 'Enkele van onze medewerkers moesten vluchten voor de Taliban', gaat Vanlerberghe verder. 'Die vrouwen verblijven nu in België.' Dat gooide roet in het eten, maar het was zeker geen reden om op te geven. 'Een paar vrijwilligers bevonden zich op dat moment toevallig niet in een bedreigde omgeving. Die zetten het werk verder.' 

Andere organisaties proberen online onderwijs aan te bieden aan de Afghaanse vrouwen. 'Maar daarvoor moet je een computer, elektriciteit en toegang tot het internet hebben', zegt Sahar Noor, expert inclusie en diversiteit. 'Vooral rijkere gezinnen kunnen er dus gebruik van maken. Die hebben waarschijnlijk ook al boeken online besteld.' Mensen op het platteland trekken aan het kortste eind, 'terwijl dat dat de mensen zijn die het echt nodig hebben', besluit Noor.

Om die armoede tegen te gaan voorziet Moeders voor Vrede niet alleen de school- en materiaalkosten, maar delen ze ook voedselpakketten uit aan de gezinnen van de studentes. 'Daar zit meel, rijst, olie en suiker in', somt Vanlerberghe op. Die voedselpakketten krijgen ze elke drie maanden. 'Families weten dat als ze hun dochter naar school sturen, ze voedsel krijgen. En dat helpt om meer meisjes in de klassen te krijgen.' Die aanpak werkt: 'Momenteel hebben we drie klassen van elk 25 leerlingen.'

Een dubbel verhaal

'Toen we met Moeders voor Vrede aankwamen in Shakardara, in de buurt van Kabul, stuurden de mannen ons meteen weg', vertelt Vanlerberghe. Uiteindelijk zijn het dezelfde mannen die voor de vrijwilligers een gebouw hebben gebouwd. 'Door voorzichtig te zijn kan je daar meer bereiken dan door te roepen en te tieren.' Ook Noor deelt dat idee: 'Activisten die heel vocaal zijn, lopen het grootste gevaar.'

De Taliban zetten zich neer als een boos, maar machtig regime. Toch is de werkelijkheid minder zwart–wit. Alle door de overheid gereguleerde onderwijsinstellingen zijn verboden voor meisjes, maar privé- en commercieel onderwijs zijn wel toegestaan. Ook werken veel vrouwen nog steeds. Niet in de politiek, maar wel bij de douane, in de landbouw en op de markt. 'Het is niet zo dat je in Afghanistan geen vrouwen meer ziet', zegt Noor. 'Het beeld is heel dubbel.'

De grootste dualiteit is die tussen de Afghaanse steden en het platteland. Terwijl stedelingen zich bezighouden met vrouwenrechten en toegang tot het onderwijs, draait het op het platteland rond overleven. 'Voor die mensen is voedsel en drinkwater het belangrijkste', vertelt Noor. 'En rust. Zolang ze niet betrokken zijn bij de onrust van oorlogen, maakt het hen niet uit wie het land bestuurt.' 

Geen culturele kwestie

Wanneer vrouwenrechten tijdens internationale gesprekken op tafel worden gelegd, volgt er abrupt dat dat een culturele kwestie is. 'Met andere woorden zeggen de Taliban dat anderen zich er niet mee moeten bemoeien, omdat de Afghaanse cultuur nu eenmaal zo in elkaar zit', vertelt Noor. 'Maar in werkelijkheid gaat het om een extreem religieuze interpretatie van de islamitische wet. En dat door een groep die op een niet-democratische manier aan de macht is gekomen.' 

Noor haalt het voorbeeld van awrah aan - dat verwijst naar de lichaamsdelen die bedekt moeten blijven volgens de islamitische voorschriften. 'De Taliban gebruiken dat concept om vrouwen uit alle facetten van de samenleving te sluiten.' Hoe zo'n extreme interpretatie eruit ziet in het straatbeeld? 'Vrouwen dragen geen kleur meer, mogen niet buitenkomen zonder een mannelijke begeleider, en mogen niet door een mannelijke dokter worden aangeraakt', vertelt Vanlerberghe.

Het inzetten van religie voor politieke doeleinden is niet nieuw. Doorheen de geschiedenis werden Afghaanse vrouwen zo al vaker de speelbal van regimes. 'Elk regime dat in Afghanistan aan de macht is gekomen, heeft vrouwen geïnstrumentaliseerd om te tonen hoe conservatief of progressief het wel niet was', stelt Noor. 'De situatie die zich voordoet is dus niet nieuw. Alleen hebben we nu met de extreemste variant te maken.'

Achtergelaten generatie

Dat het onderwijsbeleid dat de Taliban voeren in contrast staat met het voorgaande beleid, staat buiten kijf. Ondanks veertig jaar oorlog en chronische armoede, was er vooruitgang geboekt op het gebied van toegang tot het onderwijs. 'In onze klassen zaten ook oudere vrouwen', vertelt Vanlerberghe. 'Dat was een hele opluchting. Ze mochten thuis het geld niet aanraken, maar plots konden ze tellen hoeveel Afghani er in de zak van hun man zat.'

'De Taliban houden nu een hele generatie bewust laaggeletterd', vult Noor aan. Dat heeft ook een grote impact op de volgende generatie. 'Er ontstaan gigantische gaten in het meisjesonderwijs, om dat recht te trekken heb je decennia nodig.' Hoe ernstig de situatie precies is? Noor maakt de vergelijking met de coronaperiode: 'In Europa zijn er nog steeds leerachterstanden bij kinderen en die periode was relatief kort.'

De helft van de bevolking automatisch uitsluiten van een opleiding, raakt Afghanistan ook zwaar op sociaal-economisch vlak. Werkkrachten in essentiële beroepen halveren en het al arme Afghanistan komt in een nieuwe armoedecyclus terecht. 'Meisjes zijn verplicht om thuis voor de wasbak te zitten en niets te doen', deelt Vanlerberghe. Terwijl hun onafhankelijkheid daalt, neemt het aantal psychische problemen bij vrouwen toe. 

Hoop in het hopeloze

Noor vertelt: 'Ik geloof echt dat ze het uiteindelijk zullen inhalen. De Afghaanse vrouwen zijn heel taalvaardig en intellectueel sterk.' Een voorbeeld hiervan is de zeventienjarige Nila Ibrahimi, die onlangs de prestigieuze Kindervredesprijs won. 'Als je hoort hoe vloeiend Engels ze spreekt en hoe goed ze kan redeneren, dan ben je echt onder de indruk.'

Vanlerberghe benadrukt de vastberadenheid van jonge meisjes, vaak pas vijftien jaar oud, die ondanks de Taliban blijven geloven in hun toekomst. 'Die meisjes geloven dat het ooit goed zal aflopen', zegt ze. Zelfs in deze omstandigheden is leren volgens haar de moeite waard: 'Zelfs als je onder de Taliban moet leven, is het nog altijd aangenamer om te leren lezen en tellen.'

EU-actie 

De vraag welke rol Europa zal aannemen blijft. 'Ze hebben de Taliban veroordeeld, maar daarmee alleen kom je er niet', vindt Noor. Opnieuw met de extremistische groep in gesprek gaan, zou wel een stap vooruit zijn, stelt ze. Zo'n gesprek heeft immers ook belang voor Europa zelf, want die wil vooral betrokken blijven bij wat er in de wereld gebeurt. 'Het is niet erg dat de EU uit eigenbelang zou handelen', vindt de experte. 'Zo kunnen de vrouwen ten minste geholpen worden.'

Wat de Taliban vooral willen, maar niet krijgen, is internationale erkenning. 'Momenteel worden ze volledig buitenspel gezet en niet serieus genomen,' vertelt Noor. 'Ze doen extreme dingen zoals vrouwen arresteren omdat ze niet juist gekleed zouden zijn. De Taliban zorgen dan dat dat verhaal gelekt wordt naar het buitenland, zo krijgen ze toch internationale aandacht.' 

'Het is bovendien gemakkelijk om het over Europa te hebben', gaat ze verder. 'Maar andere islamitische landen hebben een nauwere connectie met Afghanistan.' Noor doelt op landen zoals Qatar en Saudi-Arabië, zij zijn net zoals Afghanistan salafistisch (een fundamentalistische soennitische stroming binnen de islam, red.). 'Zulke landen hebben dus een enorme troef in handen, maar gebruiken die niet. Ik vind echt dat het tijd is dat islamitische landen hun stem laten horen.'