'Ga naar de betoging en je wordt geschorst'

In de voorbije twee weken werd Rusland door elkaar geschud door massaprotesten ter ondersteuning van de oppositieleider Alexei Navalny. De politicus keerde op 17 januari terug uit Duitsland en werd meteen onwettig gearresteerd, waarna de Russen massaal de straat op trokken. Zaterdag 23 januari en zondag 31 januari namen in veel steden de grootste protesten sinds de jaren negentig plaats. Opmerkelijk daarbij was de jonge leeftijd van de demonstranten en de ongeziene politieke druk op het hoger onderwijs. Uit een rondvraag bij Russische studenten en professoren blijkt dat het Kremlin zijn greep op de universiteiten verstevigt.

Politieke druk

De protesten van 23 januari werden gekenmerkt door hun jonge publiek. Nu de gemiddelde leeftijd van de manifestanten ogenschijnlijk aan het dalen is, komen de universiteiten onder druk te staan; zo blijkt uit een dozijn getuigenissen verzameld door Veto. Het Russische studentenblad Doxa schrijft over minstens 64 universiteiten en hogescholen waar de studenten 'verwittigd' werden om niet naar de protesten te gaan. In sommige gevallen werd er zelfs met schorsing gedreigd.

Ria Laenen, Rusland-expert aan de KU Leuven, vindt dat een veelzeggende evolutie: 'Dit is een uiting van het feit dat de Russische autoriteiten er niet meer zoveel vertrouwen in hebben en dat er wel degelijk een voedingsbodem voor protest is. Als ze zich genoodzaakt voelen om die communicatie te voeren, is dat een zwaktebod.'

Opmerkelijk is ook de manier waarop de communicatie gebeurt. Slechts enkele rectoren en decanen hebben een officiële aankondiging gepubliceerd via onderwijsplatformen. De meeste berichten daarentegen worden door studentenvertegenwoordigers op sociale media verspreid. De nadruk wordt gelegd op het feit dat de protesten 'illegaal' zijn en dat studenten die eraan meedoen het imago van de universiteit zouden schaden.

Sommige universiteiten hebben evenementen georganiseerd op de dag van de eerste protesten om studenten van de straat te houden. 'De dag voor de protesten werden we op de hoogte gebracht van een verplichte vergadering voor alle studenten. Daarvoor hadden we daar nooit iets over gehoord', vertelt Helena*, studente aan de RANEPA Academie in Moskou. De vergadering zou op 23 januari om 14 uur plaatsvinden, exact het moment waarop de protesten moesten beginnen. Het verband met de protestbetogingen werd geenszins verzwegen. 'Tegen ons werd letterlijk gezegd: "Niks van die betogingen of je wordt geschorst"', voegt Helena toe.

Voor drie studenten van de staatsuniversiteit in Astrakhan werden de dreigementen realiteit. 'Met pijn in het hart' heeft de rector, Konstantin Markelov, de documenten voor schorsing ondertekend. Dat liet hij weten op de officiële pagina van de universiteit op Vkontakte, een Russische sociaalnetwerksite.

Hoewel de politieke situatie er penibel is, is het met de academische vrijheid in Rusland relatief goed gesteld. In dat beeld lijken nu barsten te komen. In 2019 werd aan de Higher School of Economics (HSE) in Moskou een student opgepakt. De schorsing van het jonge oppositiekopstuk Egor Zhoekov zorgde destijds voor veel ongerustheid. Ekaterina Mineeva, docent aan de universiteit, denkt met hartzeer terug aan die periode: 'Het is moeilijk, want we houden echt van onze universiteit. Er zijn hier nog steeds veel goede professoren. Maar het is heel verontrustend dat het bestuur van onze universiteit dingen als ontslagen of schorsingen uitvoert omwille van politieke ideeën.'

Toch getuigen de meeste universiteiten nog steeds niet van directe politieke druk. 'Bij ons aan de faculteit was er alleszins geen sprake van', zegt Mikhail Fedosyuk, professor Russisch aan de staatsuniversiteit van Moskou. Laenen reageert daar opgelucht op: 'Ik ben er nog redelijk gerust in dat behoorlijk wat universiteiten daar niet in willen meegaan.'

Russische jongeren in het algemeen zijn relatief gezien bijzonder politiek actief. 'Op school gebeuren er wel eens politieke gesprekken tijdens de lessen', vertelt Egor, eerstejaarsstudent aan het Volgograd State Institute of Art and Culture (VGIIK). Hoewel scholieren zelden gevolgen dragen van wat ze zeggen in de les, aldus Egor, wordt betogen vaak dom, onnozel en nutteloos genoemd.

Politiegeweld

De protesten zijn een duidelijk signaal van de bevolking, maar niet overal was de opkomst zo hoog als gehoopt. In Moskou was de opkomst relatief laag, terwijl de opkomst in kleinere steden beduidend groter was dan bij vorige betogingen. Mikhail, student rechten aan de HSE in Moskou, vergelijkt de situatie met de protesten van 2019. Toen ging hij samen met vrienden betogen, maar nu niet. 'Ik heb het gevoel dat er nu veel minder hype rond was dan die zomer', zegt hij. 'Toen bouwde de spanning geleidelijk op en vloeide dat uit in de protesten.' Omdat alles nu zo snel gebeurde - de vergiftiging, het onderzoek van Bellingcat, de film van het Navalny-team, de arrestatie - konden 'mensen gewoon niet in de juiste stemming komen in zo een korte tijd'.

In Volgograd was de situatie dan weer anders. In de kleine provinciestad deden studenten actief mee met de betogingen, ongeacht de dreigementen. Egor, student aan het VGIIK, vertelt over de situatie op 23 januari: 'Ik ben zelf minderjarig en ik "had er eigenlijk helemaal niet mogen zijn", maar dat hield mij niet tegen. Iedereen was verbaasd om zoveel volk te zien, ik kwam constant vrienden en kennissen tegen.' 'Er waren wel veel mensen die niet wisten wat ze daar deden', nuanceert hij. Volgens Egor zagen sommige jongeren de betoging als bron van amusement of zelfs als een gelegenheid om te vechten. Karolina, die protesten in Jekaterinenburg bijwoonde, is meer optimistisch: 'Er was echt enorm veel volk en het lijkt alsof er met elke betoging meer en meer mensen komen.' Ze was verbaasd over de hoge opkomst, ook al was het op de eerste zaterdag -30 °C.

Aan het relatieve optimisme van de vorige week kwam zondag 31 januari een einde. Wanneer betogers sneeuwballen gooiden naar politieagenten, werd daarop met disproportioneel geweld gereageerd. Zhenya uit Sint-Petersburg schetst de sfeer: 'Het was overal chaos en wanorde: leden van de OMON (de Russische politie, red.) die op hun schilden slaan en ons proberen weg te duwen, met pistolen en verdovingsgeweren in de hand. De schedel van een man was gebroken en nog iemand was bewusteloos geslagen.' Dat gratuite geweld zal haar niet tegenhouden: 'Desondanks ga ik blijven teruggaan.'

Het platteland staat op

De aantrekkingskracht van Navalny op de jonge populatie is onmiskenbaar. 'Hij laat zich niet intimideren en brengt de boodschap dat er meer en meer mensen doorhebben dat de waarheid in hun kamp te zoeken en te vinden is', vindt Ria Laenen, Rusland-expert aan de KU Leuven.

Voor Laenen is het opmerkelijk dat er opnieuw een brede groep op straat komt, in plaats van een kleine harde kern, wat geleden is van 2011-2012. Daarnaast valt het haar ook op dat Moskou en Sint-Petersburg geen monopolie meer hebben op oppositionele krachten. 'Ook in verder afgelegen regio's zie je studenten die in grote getalen deelnemen en zich niet laten intimideren', meent Laenen. Mede verantwoordelijk daarvoor is de groeiende politieke bewustheid die nu via sociale media ook de minder bevolkte oblasten heeft bereikt.

In Rusland heeft een binnenlandse problematiek vaak ook een internationaal luik. Zo zit er in het Witte Huis nu geen Poetin-loyalist meer, maar een president die als ex-senator en ex-vice-president meermaals zijn harde rug tegenover Rusland heeft laten zien. De grootste internationale zorgen voor het Kremlin zijn misschien wel de golven van studentenprotesten in het buitenland: Hongkong, Libanon, Chili, de VS en - nog veel zorgwekkender - Wit-Rusland. Laenen: 'Een regime als het Russische is zich heel bewust van die internationale tendens en is ervoor beducht dat hetzelfde niet gebeurt in Rusland.' Dat zou de verstevigde greep op het hoger onderwijs vanuit het Kremlin voor een deel kunnen verklaren.

*Helena is een gefingeerde naam.