From Russia with activism

We treffen de professor Russische literatuur in zijn kantoortje aan op de zevende verdieping van het Letterenhuis. Het betonnen gebouw schreeuwt alvast Sovjet-Unie, de ideale omgeving dus voor een gesprek over Russisch kunstactivisme. We spreken over Pussy Riot en Pjotr Pavlenski. De ene bekend van kleurige jurken en feministische acties, de andere omdat-ie z’n balzak aan het rode plein in Moskou nagelde. Opgepast: ze hebben ook een boodschap!

Wat moeten we ons daar juist bij voorstellen: kunstactivisme in Rusland?

Het Russische kunstactivisme heeftverschillende wortels. Als we het hebben over Russisch kunstactivisme in destrikte zin, dan begint het in Moskou na de val van de Sovjet-Unie, in de vroegejaren negentig. Het is dus een redelijk recent fenomeen. Moeilijk ook, omdat er heftig op wordt gereageerd door de autoriteiten. Derepressie heeft tot gevolg dat veel kunstactivisten de benen nemen naar hetwesten. De voorbeelden zijn legio. Maar al bij al blijft kunstactivismein Rusland wel marginaal, ook al krijgt het dan veel aandacht.

Het Russische kunstactivisme wortelt ook in de Russische traditie die zegt dat een kunstenaar de samenleving moet proberen te verbeteren. Dat idee bestond al in de negentiende eeuw, maar was ook dominant in de Sovjetperiode. Toen waren schrijvers ‘ingenieurs van de zielen’. Ze werden ingeschakeld in de officiële propaganda. Als reactie daartop is de jaren zestig een dissidentenbeweging ontstaan, die ook gepolitiseerd was. De politisering verdween met de val van de Sovjet-Unie. De Russen geloofden dat er een tijdperk aanbrak waarin de kunstenaar eindelijk een privépersoon kon zijn, weg van de politiek. Dat idee bleef dominant doorheende jaren negentig, en ook daarna nog.Nu sijpelt stilaan het besef door dat het een illusie is om als kunstenaar vrij te zijn van de politiek, dat er gevaren aan die depolitisering verbonden zijn. De kunstactivisten hebben dat al langer in de gaten.

De Russische regering reageerde wel heel hard op de feministische punk-rock-band Pussy Riot. De schrik zit er dus wel in bij de Russische overheid?

Blijkbaar wel. Het wordt vaak vergeten, maar na hun befaamde actie in de Christus-Verlosserkathedraal werden de betrokken leden van Pussy Riot niet meteen gearresteerd. Ze werden pas aangepakt nadat ze hun filmpje online hadden geplaatst, en het massaal verspreid werd. Tijdens hun actie waren ze gewoon door de plaatselijke security uit de kerk verwijderd, en daar bleef het bij. De bandleden hadden niet voorzien dat de repressie uiteindelijk zo hard zou zijn.

Ze wisten dat ze met hun optreden in de kerk alleen maar een administratieve overtreding begingen. Daarvoor kan je wel een kleine gevangenisstraf krijgen, maar hoogstens van een aantal dagen (nvdr: Pussy Riot hield in 2012 in een kerk een punkgebed om de corrupte verweving tussen de Orthodoxe Kerk en de Russische staat aan te klagen, de leden van de groep werden nadien opgepakt en voor twee jaar naar een strafkamp gestuurd).

De betrokken bandleden werden hard aangepakt: de officiële beschuldiging was hooliganisme met als verzwarend element dat de motivatie religieuze haat was. Dat klopte niet. Ze werden behandeld als extremisten. Inderdaad moet je concluderen dat het regime bang was geworden. Maar Pussy Riot heeft net dankzij de repressie wereldwijde bekendheid gekregen. Zo’n aandacht zou de band anders nooit hebben gekregen. Daar hebben de Russische autoriteiten een les uit getrokken. Ze proberen nu te vermijden om martelaars te creëren, maar repressie blijft natuurlijk wel een stok achter de deur.

De frontvrouw van Pussy Riot, NadjaTolokonnikova, was deze woensdag in Antwerpenvoor een lezing in de Lucas School of Arts. Ze zei daar dat de Russische jeugd activistisch is. Is dit ook zo?

De generatie die opgroeide onder Poetin is niet geïnteresseerd om zijn beleid met de chaotische jaren negentig te gaan vergelijken, daar heeft ze gewoon geen boodschap aan. Onder meer daarom is ze ontvankelijker voor activisme. Maar dan hebben we het vooral over jongeren in de grote steden. Op het platteland raakt Kremlin-kritische informatie minder goed verspreid.

Hoe is het gesteld met de Russische kunstscene? Hoe controversieel kan je zijn voor je bijvoorbeeld opgepakt wordt?

Er kan wel iets in Rusland, misschien meer dan je zou denken. Zo heeft Pjotr Pavlenski relatief weinig repressie over zich heen gekregen. Terwijl hij natuurlijk wel rare acties ondernomen heeft. Zo heeft hij zijn scrotum vastgenageld aan het Rode Plein. Bij ons krijg je daar op zijn minst een GAS-boete voor. In eerste instantie leek Pavlenski met veel weg te komen.

Dat veranderde toen hij de grote poort van de hoofdzetel van de gevreesde Russische geheime dienst in brand stak en ervoor poseerde met een jerrycan. De autoriteiten hebben geprobeerd om hem de mond te snoeren, door hem te laten opnemen in een psychiatrisch ziekenhuis en hem enkele maanden gevangen te houden.

Hoe staat u persoonlijk tegenover deze radicale kunst? Houdt u ervan? Vindt u het nodig?

Het is nodig. Kunstactivisten als Pavlenski en de leden van Pussy Riot geven een hoopgevend signaal,op een moment dat in Rusland alles vast lijkt te zitten. Ze behoren tot de mensen die geloven dat verandering mogelijk is, dat er iets anders, beters kan komen dan het huidige Poetinregime. Ze proberen politiek bewustzijn te creëren, wat in Rusland niet van een leien dakje gaat. Het feit dat zij bereid zijn om daarvoor zelf een risico te lopen is uiteraard inspirerend. Ze tonen dat angst een overwinbare psychologische toestand is. Daar kan ik veel appreciatie voor opbrengen.

Een andere vraag is: is dit kunst? Dat is een semantische discussie, die ik zelf minder interessant vind. Sommigen zullen zeggen dat het geen kunst is.Ik zeg niet dat ze ongelijk hebben, het hangt gewoon af van je definitie van kunst. Het is nogal traditioneel om te vinden dat kunst gericht moet zijn op schoonheid, maar wie dat graag zo wil zien, heeft daartoe het volste recht.

Pussy Riot en Pjotr Pavlenski maken deel uit van uw vakgebied als docent Russische literatuur. Maar hoe bent u zelf in slavistiek gerold?

(lacht) Dat is een vraag die je als slavist regelmatig op je bord krijgt, dus je doet er goed aan om daar een standaard-antwoord op te hebben. Mijn keuze voor slavistiek was gemotiveerd door mijn fascinatie voor de Russische literatuur. Ik voelde me ook aangetrokken tot die mooie Russische taal. Maar eigenlijk was mijn studiekeuze toch vooral een keuze voor het onbekende, want op 18-jarige leeftijd wist ik bitter weinig over Rusland. Terwijl dat land nu ook weer niet zo ver weg ligt. Door slavistiek te studeren, open je een deur naar een wereld die anders onbekend blijft.