Franse academici verzetten zich tegen 'amerikanisatie' hoger onderwijs

Wanneer Gérard Noiriel en Stéphane Beaud de proefdruk van hun laatste boek in de bus kregen, wisten ze dat er iets op til was. 'We riskeerden heel slecht begrepen te zullen worden', vertelde Noiriel. De twee sociologen kregen onmiddellijk na de publicatie van hun boek, getiteld Race et sciences sociales, te maken met beledigingen en bedreigingen. Ze beseften dat ze een explosief thema in handen hadden.

Toch stellen beiden geshockeerd te zijn door de hoeveelheid en de agressie van de beledigingen die nog dagelijks in hun inbox belanden. Beaud zegt 'onder immense druk' te staan en Noiriel valt het zwaar dat ze beschuldigd worden van racisme, 'terwijl wij ons al meer dan dertig jaar inzetten voor de anti-racistische beweging'.

Het boek heeft een debat ontketend bij academici, intellectuelen en politici over de toekomst van het hoger onderwijs. Er wordt gefulmineerd tegen de 'amerikanisatie' van de Franse universiteiten; de bijzondere aandacht voor identitaire thema's als ras en gender zou de kwaliteit van het onderzoek ondermijnen en een gevaar vormen voor de Franse intellectuele traditie.

Islamo-gauchisme

Het aspect dat de meeste consternatie opwekt, is het zogenaamde islamo-gauchisme. De term, voor het eerst in de mond genomen door socioloog Pierre-André Taguieff, verwijst naar wat gebruikers van het neologisme noemen: een linkse apologie voor alles wat met de islam te maken heeft. Dat is na de dood van leraar Samuel Paty en een wet tegen het islamisme, de eerste schietschijf geworden van eenieder die gekant is tegen de amerikanisatie van het hoger onderwijs.

Hoewel men aan conservatieve zijde graag mee op deze kar springt, ziet Nathalie Heinich, socioloog aan de École des hautes études en sciences sociales, de amerikanisatie veel breder gaan dan dat: 'Het islamo-gauchisme is slechts een zeer klein aspect van iets veel algemeners: de "militantisering" van het hoger onderwijs. Dat betekent dat er politieke doeleinden worden geïntroduceerd, die worden gepresenteerd als een academisch programma, wat het intellectueel niveau en de kwaliteit van onderzoek doet kelderen.'

Dat deze politisering een negatief effect heeft op de kwaliteit van onderzoek, is ook voor Noiriel glashelder. Bovendien vergroot het de afstand tussen academici en de rest van de maatschappij: 'Het verbale geweld op sociale media duwt veel van mijn collega's naar hun ivoren toren om aan al die tirades te ontkomen.'

Cancel culture

Een groot probleem volgens Heinich is deplatforming, in haar ogen een typisch Amerikaans fenomeen. In 2019 annuleerde de Sorbonne een conferentie over terrorisme, nadat studenten hadden geklaagd over islamofobie. De organisator beschuldigde destijds de universiteit van 'barbaarse censuur'.

Frankrijk kent een rijke geschiedenis van studentenbewegingen, met als meest beruchte episode de grote clash der generaties in mei 1968. Hoewel Heinich de idealen van de soixantehuitards onderschrijft, doet het huidige debat haar terugdenken aan de slechte neveneffecten destijds: 'Mensen zoals ik, die enorm gepolitiseerde universiteiten hebben gekend, zien nu een terugkeer van die politisering.'

Wie deplatforming zegt, zegt cancel culture. Het fenomeen, vaak bestreden door neo-conservatieven, haalt zich ook heel wat tegenstanders uit de linkse intelligentsia op de hals. Heinich is niet mals voor de social justice warriors die liever de mond snoeren dan in discussie treden: 'Cancel culture is volledig tegengesteld aan de gewoontes en de geest van Frankrijk, waar vrijheid van meningsuiting slechts door de wet kan ingeperkt worden. Het is een absurde en totalitaire praktijk. Voor ons lijkt het op fascisme.'

Critici van de amerikanisatie zien de academische vrijheid, die in Frankrijk quasi-absoluut is, langzaam eroderen. Heinich, samen met vele anderen, verdedigt het idee dat 'het werk van universitairen door niemand anders dan door de universitairen zelf gedicteerd moet worden'. Het probleem stelt zich vooral aan de grote universiteiten in metropolen als Parijs en Lyon, merkt Danièle Hérin vanuit haar ervaring als parlementariër voor het departement Aude.

Vive la République!

Wat men ook vaak hoort is dat de waarden van de Franse Republiek onder schot worden gehouden. Centraal daar is het republikeinse universalisme, met haar nadruk op de gedeelde mensheid van iedereen, in tegenstelling tot het 'identarisme', waarbij de particuliere identiteit van het individu voorop wordt gesteld. 'Dit nieuwe identarisme heeft de neiging te scheiden, te verveelvoudigen en identiteit essentialistisch op te vatten, wat verdeelt in plaats van verbindt', meent Heinich. Zo'n attitude legt bijvoorbeeld 'een door ras gestuurde lezing van de werkelijkheid op', stelt Noiriel.

President Emmanuel Macron spreekt zelf van 'een etnicisatie van sociale vraagstukken', die het potentieel heeft de Republiek te verdelen.

Een van die republikeinse waarden is de omstreden laïcité, die volgens Heinich als 'een afwijking' wordt gezien door de vaandeldragers van Amerikaanse ideeën.

De preoccupatie met thema's als racisme en religieuze intolerantie heeft ook budgettair een grote impact, stelt Heinich. Ze vertelt over collega's van haar, islamologen, die het beperkte onderzoeksgeld vaak naar projecten rond islamofobie moeten zien gaan, in plaats van naar onderzoek over de islam zelf.

Studiedomeinen als genderstudies en Afro-Amerikaanse studies kunnen in Frankrijk ook op verzet rekenen. Opnieuw vreest men hier de politisering van onderzoek, waardoor het moet inboeten aan kwaliteit en wetenschappelijke rigueur. Hongarije schafte in 2018 alle programma's van genderstudies af, maar Heinich wil van geen gelijkstelling weten: 'Wij zijn Hongarije niet. Wij stellen slechts voor om te streven naar een beter evenwicht en meer controle, niet om bepaalde opleidingen te onderdrukken.'

De universiteitsinspectie

Op 16 februari kondigde minister van Hoger Onderwijs, Wetenschappelijk Onderzoek en Innovatie Frédérique Vidal in het Frans parlement aan dat het nationaal onderzoekscentrum, het Centre national de la recherche scientifique (CNRS), een onderzoek zal voeren in alle universiteiten van het land, met specifieke belangstelling voor de campussen sociale wetenschappen. Het onderzoek is nodig, zei Vidal aan de Assemblée, 'zodat we een onderscheid kunnen maken tussen degelijk academisch onderzoek enerzijds, en activisme en opinie anderzijds'.

De aankondiging werd door veel academici als een stap in de goede richting ontvangen, maar ook verwijten als 'te laat' en 'niet de taak van de overheid' passeerden de revue. Een open brief in Le Monde van 22 februari, ondertekend door meer dan prominente 160 academici (waaronder Nathalie Heinich), plaatste vraagtekens bij de rol van het CNRS, en stelde voor het onderzoek te laten voeren door een overheidsonafhankelijke instantie.

Voor Noiriel gaat elke interventie van de overheid te ver. 'Wij zouden als academici zelf in staat moeten zijn om ons collectief te mobiliseren voor de academische vrijheden.' Daar is volgens hem een nieuwe 'discussie-ethiek' voor nodig, met name in de academische sector zelf, omdat 'een deel van onze collega's de lawine van beledigingen die wij hebben ondergaan, hebben gevoed.'

De voornaamste aanleiding voor het onderzoek, samen met een wetsontwerp die de strijd met het 'islamisme' wil aangaan, was volgens velen de moord op Samuel Paty. De leerkracht geschiedenis werd op 16 oktober in een voorstad van Parijs onthoofd nadat hij een Mohammedcartoon had getoond in de klas.

Wat parlementslid Hérin vooral belangrijk vindt, is dat iedereen een concreter beeld krijgt van de abstracte fenomenen die het debat domineren. Maar ondanks alle media-aandacht, durft ze de beloftes van de regering in vraag stellen: 'Er zijn al uitwisselingen gebeurd met enkele universiteiten, maar ik weet eerlijk gezegd niet of dit er wel van gaat komen. We zullen zien.'