Filosoof Martha C. Nussbaum: 'Muziek helpt mij om mijn rouw te begrijpen'

Ze is een van de meest atletische filosofen ter wereld, heeft een loopband op kantoor, heeft een prijs van 1 miljoen dollar gewonnen en beantwoordde onze mails vaak binnen de vijf minuten. En juist, ze is een vrouw. Het is niet bepaald het beeld dat de meesten onder ons hebben van een prominente filosoof. En toch is Martha C. Nussbaum in 2021 een van de meest besproken denkers. Dat erkende ook de KU Leuven, toen ze haar in 1997 een eredoctoraat bezorgde.

Ze startte haar academische carrière als Aristoteles-kenner, aan wie ze haar capability approach ontleende. Samen met Amartya Sen stelt Nussbaum dat in een rechtvaardige samenleving iedereen moet kunnen beschikken over bepaalde – volgens haar tien – 'mogelijkheden', die het toelaten als waardig mens te leven. De laatste jaren, echter, heeft ze zich vooral verdiept in 'politieke emoties'.

Parlementair huilen

Nussbaum heeft boeken vol geschreven over menselijke emoties. Ze plaatst zich daarbij in de aristotelische traditie en verwerpt het idee dat emoties ongeschikte leidraden zijn voor het leven. Integendeel, emoties zijn waardeoordelen die beoordeeld moeten worden op hun onderliggende overtuigingen. In haar boek Poetic Justice (1995) bepleitte ze emoties dan ook als rationele fenomenen: net als overtuigingen kunnen ze verkeerd zijn, maar dat is op zich nog geen grond voor afwijzing.

Dat emoties misschien niet vertellen hoe problemen opgelost moeten worden, geeft ze toe, maar daartegenover staat de focus die ze ons geven om situaties te zien als problemen die we moeten oplossen. Dat staat in contrast met numerieke analyses die afstand creëren en onterecht kunnen geruststellen.

Ze betoogt dat wie emoties negeert, zichzelf essentiële manieren ontzegt om de wereld volledig te kunnen zien. 'Intellect zonder emotie is waardenblind', schrijft ze in Poetic Justice. Dat politiek misschien té emotioneel kan worden, ziet ze niet als onoverkomelijk. 'Zelfs als mensen emoties hebben die rusten op verkeerde info of narcisme, is er nog steeds hoop: ze kunnen veranderen dankzij introspectie, eerlijkheid en hulp van een omringende gemeenschap', schrijft ze in een interview via mail.

Inauguraal huilen

Op de vraag of we hoop kunnen koesteren in deze barre tijd voor de democratie, reageert ze optimistisch: 'Hoop is een perspectief. Mensen kunnen de neiging ontwikkelen om naar dingen te kijken in een positief licht. Waarom zouden ze dat doen? Omdat dat hen energie geeft en hen aanzet tot nuttige acties, die ze anders niet zouden doen als ze bevroren zijn door angst.' Maar hoe dan? 'Dat is nogal persoonlijk', stelt ze. Ze noemt religie, muziek, kunst, gemeenschapswerk en een politieke beweging.

Volgens Nussbaum werd die hoop ook belichaamd in de inhuldigingstoespraak van president Joe Biden. 'De inauguratie in zijn geheel heeft zowel empathie en medeleven met de pijn van de slachtoffers van de pandemie, als hoop op een betere toekomst gecultiveerd.' Ze looft het feit dat de Amerikaanse president emoties als rouw en verdriet niet schuwde en tegelijkertijd opriep om hoopvol te blijven.

Toch was het Lady Gaga's versie van het nationale volkslied die Nussbaum het meeste kon bekoren. 'Hoewel ik een groot fan van opera ben, valt zij op door haar prachtige stem en haar smaak en vaardigheid als zanger.' Het blijkt dan ook niet Bidens speech, maar Gaga's hoge noten die 'de toon van hoop beter sloegen dan eender wat' tijdens de inauguratie.

Epidemiologisch huilen

Martha C. Nussbaum heeft tientallen boeken op haar naam staan waarin ze aardse fenomenen als angst, schaamte, afgunst, vaderlandsliefde, woede en vergeving niet uit de weg gaat. Centraal in haar werk staat het individu en hoe het zich als emotioneel wezen tot zijn samenleving verhoudt. Die samenleving staat dan ook deels in voor de persoonlijke ontwikkeling.

Voor het berekenen van het welvaren van zo'n gemeenschap, bedacht ze de capability approach. Door de essentialistische grondslag ervan, kreeg ze de afgelopen jaren wat kritiek te verduren. Door de mens te reduceren tot tien eigenschappen, menen haar critici, heeft ze geen oog voor de concrete mens en lijkt ze het primaat van de menselijke existentie te vergeten.

In haar boek Political Emotions (2013)heeft Nussbaum het over hoe bepaalde emoties eerder met vrouwen, andere eerder met mannen geassocieerd worden. Deze denkpiste is tijdens de pandemie vaak bewandeld om te verklaren waarom landen als Duitsland, Nieuw-Zeeland en Taiwan het zo goed deden. In al deze landen stond namelijk een vrouw aan het roer.

Ook Nussbaum ziet een zeker verband: 'Ik denk niet dat er emoties zijn die mannelijk of vrouwelijk zijn, maar ik denk wel dat mannen vaak worden beloond voor woede en gestraft voor compassie, terwijl dat voor vrouwen omgekeerd is.'

Over de pandemie wenst Nussbaum geen globale analyse te maken. 'Elke generalisatie van "de wereld" is geneigd nogal leeg te zijn, en ik verkies specifieker te zijn', zegt ze. Zo ziet ze in de aanpak van de Verenigde Staten, haar thuishaven, wel een duidelijk gebrek: 'Ik denk dat de grootste fout van de aanpak van mijn eigen land het gebrek aan eerbied voor wetenschappelijke analyse was. Dat gebrek wordt nu aangepakt, maar het zal tijd nodig hebben.'

Literair huilen

De Amerikaanse betrekt vaak literatuur en muziek bij haar filosofie, en noemt haar aanpak dan ook 'eerder flexibel dan schematisch'. Niet toevallig staat haar werk zo dicht bij de kunsten – ze benadert ook de werkelijkheid in al haar complexiteit en breekbaarheid. De coronacrisis legt die broosheid bloot, en dan komt Nussbaum weer bij kunst: 'Kunst die de menselijke ervaring belicht, kan een bron van troost zijn.'

De zoektocht naar troost zette Martha C. Nussbaum onlangs nog in, toen ze vorig jaar haar dochter verloor: 'Sindsdien hunker ik naar muziek die mij helpt om mijn rouw te begrijpen.' Ze heeft ook een voorliefde voor tragedie: 'Liefde vereist veel moed, omdat het je zo kwetsbaar maakt, maar opera's illustreren dat de waarde van liefde de keuze om toch lief te hebben volledig de moeite waard maakt.' Het gaat dan niet altijd om schoonheid, want 'een opera kan veel zijn: gruwelijk, inspirerend, inzichtelijk, nog veel anders'.

En dat was het dan, onze vragen waren gesteld, haar tijd was op. Ze moest nog twee lessenreeksen voorbereiden en een boekdeadline hield haar tot laat op. Zoals altijd spurt ze verder door het leven, met de rest ver achter haar.