'Europeanen moeten beseffen dat wat we nu hebben geen garantie is voor de toekomst'

U bent in maart dit jaar naar Moskou gegaan, maar u moest vrijwel onmiddellijk terugkeren naar België omdat uw accreditatie niet in orde was. Welk gevoel had u daarbij?
Jan Balliauw: 'Dat vond ik heel jammer. Ik was naar Moskou gegaan met hetzelfde idee als vroeger: ik wilde de Russische stem laten horen. Om praktische redenen kon ik niet blijven. Zonder accreditatie kon ik überhaupt niets doen. Ik had geen enkel vooruitzicht op een accreditatie. En dan was er nog die nieuwe mediawet die retroactief werkte. Als je bijvoorbeeld het woord 'invasie' gebruikt, kan je een gevangenisstraf krijgen tot vijftien jaar.'

Gaat u straks terug? Mét accreditatie?
'We zijn nu aan het uitzoeken wat de mogelijkheden zijn, bijvoorbeeld voor 9 mei. Voor de parade op de Dag van de Overwinning (de herdenking van de overwinning op nazi-Duitsland, red.) zullen waarschijnlijk veel journalisten aanwezig zijn. Maar voorlopig horen we ook dat het moeilijk is. Vroeger bestond er een akkoord tussen de EU en Rusland over de vereenvoudiging van de visumprocedure voor journalisten. Ondertussen bestaat die procedure niet meer, omdat we in de ogen van Rusland een onvriendelijk land zijn.'

Denkt u dat het huidige conflict echt zo onvermijdelijk was als sommigen beweren?
'Het feit dat het nú is begonnen, is een keuze van Rusland. Er was geen directe bedreiging voor de veiligheid van Rusland. Normaal wacht je tot een bedreiging zich materialiseert, vooraleer je toeslaat. De Russen hebben voor hun inval in Oekraïne een aantal zeer twijfelachtige redenen aangevoerd: dat Oekraïne zou klaarstaan om een grootscheeps offensief te beginnen tegen de Russisch sprekenden in de Donbas. Daar bestonden eigenlijk geen aanwijzingen voor.'

'Het Kremlin heeft zelfs het woord "genocide" in de mond genomen. Dat is een zeer zware aantijging, opnieuw zonder de minste bewijzen te leveren. Je begeeft je op zeer glad ijs om op basis daarvan een preventieve oorlog te beginnen; eigenlijk is dat een overtreding van alle internationaalrechtelijke regels. Er is ook nog die beschuldiging van nazisme: extreemrechts in Oekraïne heeft zich bij de laatste parlementsverkiezingen verenigd en ze hebben nog geen twee procent gehaald.'

'Daarnaast heb je de decennialange aanloop naar die oorlog, en daar denk ik dat we wel wat fouten hebben gemaakt. We hebben in 2008 bijvoorbeeld beloofd aan Oekraïne dat het land ooit lid zou worden van de NAVO, maar zonder daar concrete stappen aan te verbinden. Het toetredingsproces is nooit in gang gezet. Het Westen heeft daardoor de woede van Rusland opgewekt, omdat Oekraïne voor Rusland een speciale plaats inneemt: cultureel en historisch, maar ook als militaire bufferstaat.'

'Ik denk dat er bij Poetin ook wat teleurstelling speelt: de westerse leiders hebben aan het begin van Poetins presidentschap zijn uitgestoken hand wel geschud, maar niet van harte. Voor Russen is het belangrijk dat je zegt: 'Ik wil je vriend zijn'. Als je die vriendschap niet nakomt, raak je de Russen heel diep. Het is alsof je verraad pleegt ten opzichte van de vriendschap.'

Dan is het conflict dat we nu zien misschien wel een verderzetting van het conflict in 2014?
'Wat er in 2014 in Oekraïne is gebeurd, blijft psychologisch en emotioneel zwaar wegen voor Poetin. Het feit dat Janoekovitsj - die wettig verkozen was - op de vlucht is geslagen, heeft men in Rusland aanzien als een staatsgreep. Dat klopt natuurlijk niet, want de president heeft zelf het hazenpad gekozen. Men heeft hem niet opzijgeschoven, maar toch spreekt het Kremlin nog steeds in die termen. Waarna je natuurlijk de cascade kreeg: Rusland heeft militairen gebruikt om de Krim te annexeren en het heeft ook militairen gestuurd naar Oost-Oekraïne, hoewel het dat nooit heeft willen bekennen. Daar is de oorlog begonnen die tot 24 februari heeft geduurd.'

'Het plan van Poetin was om met een Russische-stijl blitzkrieg Kiev in te nemen en een marionettenregering te installeren met Russischgezind leiderschap. Zo zou Oekraïne onder controle van het Kremlin komen te staan. Dat is mislukt en de Russen hebben gigantische verliezen geleden omdat ze de situatie in Oekraïne totaal fout hadden ingeschat.'

'Ze begrepen niet – of begrijpen het nog steeds niet - dat Oekraïners Rusland zien als een prioritaire vijand. De Oekraïners willen niet bevrijd worden door de Russen, integendeel. Ze willen dat de Russen hen zoveel mogelijk met rust laten. Als je kijkt naar Kharkov en Marioepol, waar veel Russischegezinden en etnische Russen wonen… Die steden zijn nu het zwaarst toegetakeld. Tja, wie ben je dan aan het bevrijden?'

Met Zelensky is er een soort heroïsche vaderlandsverdediger opgestaan. Hoe belangrijk is een figuur die zich zodanig op de voorgrond zet in de strijd?
'Heel belangrijk, omdat hij een signaalfunctie heeft. In de beginuren van de oorlog was er discussie in Kiev: men wou Zelensky naar een veilig oord brengen, maar hij heeft zelf beslist om ter plaatste te blijven. Daardoor zijn de staatsorganen blijven draaien, want als de president en zijn ministers zeggen dat het niet meer veilig is, zou het hele kaartenhuis in elkaar storten.'

'Het beste voorbeeld zijn de spoorwegen, maar er zijn ook veel andere maatregelen genomen om bijvoorbeeld de bevoorrading van de supermarkten staande te houden. Je houdt daarmee de economie min of meer draaiende en je maakt het voor de Oekraïners leefbaar.'

Denkt u dat het conflict al veel eerder zou zijn beslecht als Zelensky uit Oekraïne was vertrokken?
'Ik denk het wel, ja. Dan zou het kaartenhuisje heel snel zijn ingestort. Mensen aan het front zouden zich dan ook vragen gaan stellen: "Hoe komt het dat de president op de vlucht slaat?" Zelensky heeft volgens mij heel goed aangevoeld wat het algemene gevoel was in Oekraïne: een soort van no pasaran. En daarop heeft hij ingespeeld. Nu vielen alle puzzelstukjes op zijn plaats en hebben de Oekraïners een veel grotere weerstand kunnen bieden dan alle experten ooit mogelijk hadden geacht.'

Hoe ziet u de toekomst voor Rusland na de oorlog?
'Momenteel ziet het er niet goed uit, in de zin dat Rusland een soort van zwart gat aan het worden is in de Europese economie. Het is natuurlijk niet zo dat Rusland volledig geïsoleerd is. Landen in Azië, Afrika en Zuid-Amerika proberen zich neutraal op te stellen. Zelfs India stelt zich voorlopig neutraal op en probeert met Rusland handel te drijven.'

'Ik denk dat het heel moeilijk zal zijn om met Rusland weer te doen alsof er niets gebeurd is als de oorlog ooit gedaan is. In de Europese context zal Rusland een periode van isolatie tegemoet gaan, zowel politiek als economisch.'

Wat dan met westerse leiders die op goede voet stonden met Poetin?
'Mocht Marine Le Pen aan de macht zijn gekomen, dan zou Poetin blij geweest zijn om op die manier toch een soort bondgenoot te hebben gekregen binnen de Europese Unie. Dat is ook iets waarop hij speculeert op lange termijn, denk ik. Hij hoopt dat er onvrede komt in Europa door de stijgende gasprijzen en dat mensen het grotere verhaal niet meer zien.'

'Als Europeanen gaan denken dat onze belangen niet meer op het spel staan, zullen populistische bewegingen daar zeker op inspelen. Dan zou Rusland er in slagen om de Europese Unie uit elkaar te spelen, ook door politieke leiders aan de macht te krijgen die veel positiever staan tegenover Rusland.'

Kunnen we dan concluderen dat democratie geen einddoel is, maar een werkwoord?
'Ja, en het gaat om de mentaliteit. Het hoofdidee van de Europese Unie is de politieke samenwerking en het garanderen dat je conflicten oplost, maar niet met wapens. We hebben op dat vlak een slechte geschiedenis, want vorige eeuw hebben we het tweemaal wél met wapens gedaan en daar heeft de hele wereld de gevolgen van gedragen. Ik denk dat we vooral aan iedereen in Europa moeten duidelijk maken dat wat we nu hebben niet gegarandeerd is voor de toekomst.'