'Eind maart heb ik besloten om geen Russisch meer te spreken'

Februari

Een paar dagen voor Rusland Oekraïne binnenviel, nam de Oekraïense studente Lily contact op met vrienden in Oekraïne. Ze studeert een master elektronica-ICT in Leuven en polste of haar vrienden het land niet zouden verlaten. 'Een echte oorlog leek mij nog steeds onmogelijk, maar het nieuws werd steeds onheilspellender.' Haar vrienden stelden haar gerust, maar op de 24ste werd Lily wakker met vreselijk nieuws.

'Ik belde meteen mijn broer - hij was jarig die dag - en hij was boos dat ik hem wakker had gemaakt. "Heb je het nieuws niet gezien?"' Ze begon al het beschikbare nieuws te lezen, maar kon niet geloven dat Rusland Oekraïne was binnengevallen, tot ze haar moeder belde. 'In winkels werd alles opgekocht, benzinestations waren leeg en iedereen raakte in paniek. Toen besefte ik dat het serieus was: als mensen in zo'n klein stadje, en zelfs mijn mama in paniek raakten, moest het erg zijn. Toch wilde een deel van mij het niet geloven. Ik dacht alleen maar "nee, nee, nee, dit kan niet".' Lily maakte ontbijt en begon te huilen. Ze hield niet meer op.

Niet veel later en niet ver weg, in een studentenhuis in Leuven, werd Mariya wakker met veel berichten en gemiste oproepen. Mariya studeert filosofie en zat in het laatste semester van haar bachelor. 'Ik heb meteen mijn ouders gebeld', herinnert ze zich. In het zuiden van Oekraïne was haar vader onderweg naar haar geboorteplaats. 'Ik herinner me niet veel meer van die dag, alleen dat ik me verschrikkelijk voelde. Gezien de invasies van Rusland in Tsjetsjenië en Georgië, had ik een oorlog wel verwacht, maar niet dat het al zo snel zou gebeuren.' Later werd ze verrast door de internationale solidariteit. 'Op 24 februari dacht ik dat het voorbij was. "We gaan eraan", dacht ik, maar ik werd verrast door de internationale steun en het immigratie- en vluchtelingenbeleid van de EU.'

Lang voordat de oorlog begon, had Lily gepland om op 25 februari naar Polen te gaan en daar haar broer en moeder te ontmoeten om haar verjaardag en die van haar broer te vieren. 'Ik smeekte mijn moeder om de 24ste al te vertrekken. Mijn stiefvader heeft haar naar de grens gebracht. Door de files moesten ze ver parkeren, maar ze hebben dicht bij de grens een auto gevonden die mijn mama heeft geholpen om de grens over te steken.' In een kleine auto vol mensen en een kat in een doos heeft haar mama de nacht doorgebracht. Om vijf uur 's ochtends konden ze de grens oversteken. Die vrijdag waren Lily, haar broer en mama herenigd in Polen.

In Leuven kreeg Mariya een mail van haar faculteit met de vraag of ze een gratis therapiesessie wilde proberen. 'Ik zat te huilen in het bureau van mijn studieadviseur en ze verwees me door naar een therapeut. Maar de sessie was vreselijk en ik durfde geen tweede afspraak te maken.' In Polen bleef Lily het nieuws maar lezen. 'We zaten allemaal binnen het nieuws te bespreken dat we via verschillende kanalen hadden gehoord.' Het bleef surreëel voelen dat er een oorlog was uitgebroken in haar thuisland. 'Ik bleef hopen dat alles snel goed zou komen als ik wakker werd. En ik begon me schuldig te voelen dat ik op een veilige plek was.'

Maart

Op 1 maart keerde Lily terug naar Leuven. 'Het was heel moeilijk om alle mensen hun normale leven te zien leiden. Voor hen was er niks veranderd.' Ze volgde haar verplichte lessen, maar haar gedachten bleven bij Oekraïne. 'School en universiteit betekenden nog heel weinig.'

Mariya smeekte haar ouders om uit Oekraïne te vertrekken, maar kon ook haar universitair werk niet verwaarlozen. 'Ik moest mijn bachelorpaper schrijven en voldoende studeren om mijn diploma te halen. Ik was er op dat moment niet zeker van of de tijdelijke bescherming van Oekraïners in België op mij van toepassing zou zijn en was bang dat ik het geld niet had om mijn studentenvisum te verlengen.' En daarom daagde ze op in de les, maar het voelde niet alsof ze er echt was. Beiden herinneren zich niet veel van de eerste maanden van de oorlog. Lily: 'Ik heb wat lessen gevolgd, maar ik kan me niet herinneren wat ik nog meer heb gedaan.'

Uiteindelijk kwam Mariya's moeder naar Leuven. 'Het was moeilijk om haar zo te zien: ze was gesoriënteerd, begreep de taal niet en wist niet wat ze moest doen.' Mariya vergezelde haar naar het stadhuis om haar te helpen met het Engels. 'Het was een heel gedoe om alle documenten in orde te brengen en ze verbleef drie weken op mijn kot. In veel opzichten was ik een moeder voor mijn moeder. Dat was moeilijk.'

Ze begon rond die tijd veel Oekraïense literatuur te lezen, 'als een bron van troost, denk ik'. Aan het einde van de maand stond ze op en besloot ze geen Russisch meer te spreken. 'Het zat al een hele tijd in mijn hoofd, maar toen besloot ik het gewoon te doen. Mijn ouders zijn ook overgestapt op het Oekraïens, al is het moeilijk voor mijn vader omdat hij de taal nooit op school heeft geleerd.'

'Het was een heel therapeutische ervaring: binnen een paar weken zag ik ook de impact op mijn denken.' Sinds de oorlog heeft Mariya ook enkele Russische vrienden verloren: 'Ik heb er drie geblokkeerd omdat ze niet vroegen hoe het met mij of mijn familie ging. Een van hen had altijd twijfelachtige politieke opvattingen gehad, maar vroeger had ik die genegeerd.' Bij het ontmoeten van nieuwe Russische mensen praat Mariya nu in het Engels. 'Op dit moment voel ik mij niet comfortabel in het Russisch.'

Maart was ook de maand waarin 'Students for Ukraine Leuven' werd opgericht. Studenten Marta, Valentina en Stefan hielpen met het organiseren van kleine bijeenkomsten, samen met vele andere internationale studenten. De meeste dagen van de week zaten vrijwilligers in Pangea om donaties in te zamelen. 'Die acties waren erg succesvol', legt Marta uit. 'Er was veel steun.'

April

April brak aan, en daarmee kwam ook Pasen. 'Mijn moeder maakte wat paasbrood, maar verder hebben we niet echt gevierd', herinnert Lily zich. 'We hebben vrienden en familie opgebeld om te vragen of alles in orde was.' Voor Lily was Pasen een van de data geworden waar ze naartoe had geleefd in de hoop dat de oorlog voorbij zou zijn. 'In het begin hoopte ik dat het binnen een paar weken voorbij zou zijn, toen hoopte ik dat het voor Pasen voorbij zou zijn. Nu blijkt dat dat ijdele hoop was.'

In april kwam Mariya's vader naar België. 'Hij was in Chornomorsk en had zich aangeboden om te helpen met bevoorrading en molotovcocktails. Daarna meldde hij zich voor het leger, maar hij werd afgewezen omdat ze voldoende jonge vrijwilligers hadden.' Haar papa is al boven de zestig en nadat een raket heel dicht bij zijn huis was ingeslagen, drong Mariya erop aan het land te verlaten.

'Toen hij in Leuven aankwam, ging het allemaal wat makkelijker dan met mijn mama: zij kon hem nu ook helpen.' Haar ouders verbleven een tijdje in een residentie voor vluchtelingen, waarna iemand hen voorstelde aan een Belg die een deel van zijn artistieke residentie verhuurde. 'Ik weet niet hoe ze met elkaar communiceren, maar het moet goed lukken want zijn familie heeft mijn ouders bijna geadopteerd.'

Gedurende deze tijd breidden de initiatieven voor studenten van Oekraïne zich uit van het inzamelen van voorwerpen tot het inzamelen van geld. 'We kozen voor de organisatie Voices of Children, een organisatie die psychologische hulp biedt aan kinderen, en sinds de oorlog ook aan gezinnen', legt Marta uit.

Mei & juni

Lily en Mariya herinneren zich niet veel van deze maanden. 'Na Pasen hoopte ik dat de oorlog voorbij zou zijn voor Victory Day (9 mei, de dag waarop Oekraïners de overwinning van de Tweede Wereldoorlog vieren, red.), maar dat gebeurde opnieuw niet.' Tijdens de blok begon Lily haar studieachterstand in te halen. Op de een of andere manier slaagden zowel Lila als Mariya voor hun examens. 'Ik haalde onverwacht heel goede punten', vertelt Mariya.

Juli & augustus

De zomer betekende een breuk in de drukke bezigheden van de studentes. Mariya ging op vakantie met haar vriend. Naast haar studie en vaste baan had ze tijdens het tweede semester ook in de residentie gewerkt. 'Ik was overweldigd: die vakantie heeft me echt goed gedaan.' Ze besloot om te stoppen met haar werk in de residentie. 'Het was daar soms heel deprimerend.'

Voor Lily was augustus misschien wel de moeilijkste maand van het jaar. 'Ik raakte in een depressie: ik ging niet naar buiten en sprak met niemand. Ik lag gewoon in mijn bed, soms huilend, soms enkel te staren. Ik droomde over mensen die thuiskwamen en werd huilend wakker met het besef dat dat onmogelijk was.' Lily's nicht heeft alleen telefonisch contact met haar man. Elke dag wacht ze op dit telefoontje, en Lily vreest met haar mee. 'Ik kan me niet voorstellen hoe ze zo leeft.'

Het werd voor Lily steeds moeilijker om berichtjes te sturen met familie en vrienden. 'Het is belachelijk om te vragen hoe het met ze gaat: natuurlijk gaat het slecht. Ze zijn in oorlog.' Op een gegeven moment stuurden zij en een vriendin enkel nog kattenfoto's naar elkaar. 'Af en toe vroeg ik dan eens hoe het met haar ging.'

De oorlog verstoorde niet alleen Oekraïens-Russische vriendschappen, maar bemoeilijkt ook de Oekraïense. 'Ik weet ook niet wat ik aan hen kan vertellen', geeft Lily toe. 'Ik voel me de hele tijd schuldig, want als je van een afstand naar mijn leven kijkt, is er niets veranderd. Ik studeer nog aan dezelfde universiteit, mijn man werkt nog, we hebben nog steeds hetzelfde salaris, we gaan naar dezelfde supermarkten.' En toch veranderde in zekere zin alles. Ze maakt zich voortdurend zorgen.

September

Aan het begin van het nieuwe academiejaar besefte Lily dat ze zich ergens op moest concentreren. 'Ik heb extra lessen en engagementen opgenomen: ik zorgde ervoor dat ik niet veel tijd had om na te denken.' Laat in de avond begon Lily koekjes te bakken voor Students for Ukraine en hielp ze met het inzamelen van donaties. 'Mijn vrienden begrepen niet waar ik de tijd vandaan haalde voor al deze projecten, maar ik zou gecrasht zijn als ik mijzelf niet zo had beziggehouden.' Ze had aanvankelijk niet verwacht dat de oorlog haar zo hard zou raken, maar het blijft moeilijk.

Mariya is aan haar master begonnen en voor haar begon het nieuwe academiejaar beter. 'Het hielp om de vergelijking te maken met andere grote oorlogen in de wereld. Op die manier voel ik mij bevoorrecht, en ik denk dat veel andere Oekraïners dat gevoel ook hebben.' In die zin, grapt ze, hebben ze geluk dat Oekraïne aan de EU grenst. 'Wie weet wat er zou gebeurd zijn als dat niet zo was?'

Ook het contact met andere Oekraïners in België heeft Mariya geholpen. 'Op het gemeentehuis heb ik in maart een nieuwe vriend ontmoet. Ik wachtte op een afspraak voor mijn moeder, hij had een afspraak voor zijn vader. Ik was niet alleen en dat voelde goed.'

Oktober & november

Begin oktober organiseerde Students for Ukraine een liefdadigheidsconcert. 'We hebben er de hele zomer over gepraat', legt Marta uit, 'en we hebben samengewerkt met veel andere vrijwilligers.' Valentina herinnert zich dat zij en Marta de maand van tevoren over niets anders hadden gepraat, maar dat het een buitengewoon lonende ervaring was. 'Er waren veel Oekraïense mensen aanwezig en we hebben meer dan €1.000 kunnen ophalen.'

Na ongeveer een half jaar oorlog ontdekte Mariya dat ze het makkelijker vond om weer met onbekenden te praten. 'In het begin kon ik zo boos worden over de manier waarop mensen over de oorlog praatten. Ik ben blij dat ik geen leeuw meer ben die mensen bespringt als ze één verkeerd woord zeggen.'

December

2022 was het eerste jaar waarin Mariya op 25 december Kerstmis heeft gevierd. Haar ouders waren erbij, net als hun Belgische vriend-verhuurder en Oekraïense vrienden. 'Het was een mooie ervaring', herinnert ze zich. Lily vierde oudejaarsavond met haar man en moeder. Ze hielden een klein diner samen, maar vierden niet groots. 'Dat zou niet goed voelen, terwijl mensen in Oekraïne afzien.'

Januari & februari

Bijna een jaar na de oorlog volgt Lily's moeder het nieuws nog steeds koortsachtig. 'En het is slecht voor haar, het maakt haar echt verdrietig.' Zo ontdekte ze onlangs dat een jongen waarmee Lily is opgegroeid begraven werd. 'Ik kon het niet geloven', vertelt Lily, 'ze vroeg me of ik me hem herinnerde, en natuurlijk herinner ik mij hem. We zijn samen opgegroeid, we speelden samen op straat. Het is zo moeilijk, elke keer weer, wanneer je hoort dat er iemand is gestorven. Ik begrijp niet hoe mensen in Oekraïne met de situatie omgaan.'

Mariya verbaast het niet dat de oorlog nog steeds voortduurt. 'Vorig jaar vertelde een regeringsfunctionaris dat de oorlog een paar weken zou duren, maar ik geloofde het niet. Oorlogen duren jaren en ik geloof niet dat het snel zal eindigen.' Een jaar na haar eerste, mislukte therapiesessie start ze deze maand met individuele therapie. 'Ik heb besloten om het nieuwe jaar zo in te zetten. De intakesessie is alvast achter de rug.'

'Ik geloof dat deze situatie me op een dubbele manier heeft geraakt', besluit Mariya. 'Het suckt heel erg, maar het heeft me ook zelfvertrouwen gegeven. Eens je leven of dat van je ouders en gemeenschap zo existentieel bedreigd wordt, heb je het gevoel dat je uit een diepe slaap ontwaakt. Ik weet waar ik voor sta en ik wil mijn tijd niet meer verspillen.'

Lily droomt intussen van een vredevolle toekomst. 'Hoewel ik permanent in België woon, blijft de situatie in mijn thuisland me nauw aan het hart.' Ze hoopt dat ze op een dag de kans krijgt om haar thuisland en haar familie en vrienden in vrede te bezoeken.