Diepe wonden, maar vastberadenheid in Oekraïens hoger onderwijs: 'Vergeet ons niet'

De oorlog in Oekraïne woedt nu al een jaar. Terwijl de angst voor een groot Russisch lenteoffensief groeit, is de schade aan het land intussen enorm. In het oosten is Oekraïne gebroken, in andere delen van het land probeert de bevolking zoveel mogelijk het dagelijkse leven voort te zetten.

Dat geldt eveneens voor de studenten en professoren: ook het hoger onderwijs in Oekraïne doet er alles aan om het hoofd boven water te houden. De wonden gaan diep, maar de moed blijft hoog.

Terwijl de internationale academische gemeenschap Oekraïne een hand toereikt en de samenwerking met Rusland blokkeert, zetten Oekraïense academici zich op uiteenlopende manieren in voor hun land.

Van afstandsonderwijs naar staat van beleg

Na het uitbreken van de oorlog werd al snel duidelijk dat Rusland het niet zo nauw nam met het internationaal recht: burgerdoelwitten waren schering en inslag, scholen met kinderen inbegrepen.

De schade aan het Oekraïense onderwijs is enorm. Op ogenblik van publicatie zijn er 2698 onderwijsinstellingen beschadigd, 441 daarvan zijn volledig verwoest. Ook veel universiteiten incasseerden hevige klappen, vooral in de oostelijke provincies van het land.

'De eerste twee weken hielden we geen lessen, maar al snel beslisten we om hoe dan ook verder te gaan', vertelt Volodymyr Dubovyk, professor internationale politiek aan de universiteit van Odessa. Momenteel verblijft hij in de Verenigde Staten, waar hij dit jaar gastdocent is aan de Fletcher School.

Aangezien veel instellingen beschadigd zijn, en veel studenten en docenten zijn gevlucht of verhuisd, wordt er vooral ingezet op online-onderwijs: 'Daar heeft de covidpandemie ons gelukkig al op voorbereid', vertelt Dubovyk. 'De moraal lag even erg laag, maar voor studenten is het belangrijk om verder te kunnen werken.'

Tijdens ons videogesprek met de professor waakt de Oekraïense vlag groots aan de muur. 'Het is voor mij belangrijk om bewustzijn over de oorlog te verspreiden, onder meer met de vele lezingen die ik tegenwoordig geef', deelt hij mee. 'Zo probeer ik voortdurend bezig te zijn en op mijn manier te helpen. Men mag ons niet vergeten: onze landgenoten zijn aan het sterven.'

'Als ik was gestopt, was ik al lang gek geworden'

Oekraïne is in staat van beleg, wat veel mannelijke studenten en docenten ervan belet naar het buitenland te gaan, aangezien ze worden opgetrommeld om te gaan vechten in het leger. Professoren en schoolleerkrachten daarentegen blijken daarvan doorgaans vrijgesteld, om hun belangrijke maatschappelijke rol te kunnen blijven vervullen.

Maar de omstandigheden om in te werken zijn niet ideaal. Naast schade aan infrastructuur en psychologische schade, heerst er ook een groot gebrek aan middelen: 'Vanzelfsprekend gaat het nationale budget nu vooral naar defensie en voorzieningen', vertelt professor theologie Taras Tymo, vicedecaan internationalisering aan de Ukrainian Catholic University. Hij behaalde zelf zijn masterdiploma Theologie aan de KU Leuven in 2001.

'Ons salaris daalt fors of verdwijnt, en ook onze studenten hebben het financieel zwaar natuurlijk', deelt Tymo mee. Ongeveer 80 procent van de academici zijn wel nog in het land volgens hem. Hun beroep blijven uitoefenen, is volgens veel professoren van psychologisch belang: 'Ik zou al lang gek geworden zijn als ik had moeten stoppen', vertelt Dubovyk.

Oekraïne is traditioneel een erg hoogopgeleid land, met een hoog gemiddelde aan universitairen: 'De mensen aan het front zijn the best of the best: jong, gemotiveerd en erg slim', vertelt Dubovyk trots, 'Het is zonde dat we hen aan het verliezen zijn.'

Internationale gemeenschap schiet te hulp

De oorlog was nog maar net uitgebroken of het regende steunbetuigingen vanuit Europa. 'De KU Leuven was een van de eerste universiteiten die haar steun uitdrukte', herinnert Tymo zich. Internationaal gezien werden een heleboel initiatieven ondernomen om het Oekraïense onderwijs te ondersteunen. Ook België deed in november 2022 een duit in het zakje met een steunpakket van 29 miljoen euro voor de heropbouw van Oekraïense scholen.

Vooral nuttig voor academici is financiële steun, of de mogelijkheid om vanop afstand lesopdrachten te vervullen aan bevriende universiteiten in de Europese Unie. Ook het versoepelen van uitwisselingsprogramma's kan de wonden verzachten.

Peter De Mey, vicedecaan internationalisering aan de faculteit Theologie van de KU Leuven: 'Als we ervoor kunnen zorgen dat een Oekraïense student niet per se een heel semester, maar ook een tweetal maanden naar hier kan komen om zijn studies af te maken, is dat een belangrijke steun.' Collega Tymo valt hem bij: 'Onderzoekssubsidies, beurzen of tijdelijke lesopdrachten vanop afstand kunnen we goed gebruiken.'

Zo werd er binnen het Erasmus+-programma – waarbij Europese studenten op uitwisselingen kunnen gaan buiten de Europese Unie – unaniem besloten om meer plaatsen voor Oekraïners vrij te maken. Rusland daarentegen wordt tijdelijk geweerd uit nagenoeg alle Europese samenwerkingsverbanden.

Tenzij de studenten al aanwezig waren in België voor de start van de oorlog, is dat in de meeste gevallen ook zo voor de KU Leuven. Niet alle Russen steunen Poetin, weet professor Tymo, 'maar het is moeilijk: langs de ene kant wil je niet alle Russen over dezelfde kam scheren, langs de andere kant is elke geopende deur een kans voor de Russische propagandamachine om door te dringen.'

KU Leuven springt in de bres

Er werken en studeren vandaag 24 personeelsleden en 144 studenten uit Oekraïne aan de KU leuven. Bij de start van de oorlog drukte rector Luc Sels onmiddellijk zijn steun uit aan het land in een algemene boodschap.

In een mail aan studenten op 23 februari 2023 deelde rector Sels de verschillende initiatieven van de KU Leuven mee. 'Meerdere onderzoeksgroepen hebben een ontheemde Oekraïense onderzoeker een tijdelijke positie aangeboden en tal van collega's hebben zich persoonlijk [voor hen] ingezet.'

'Onmiddellijk werden de partners en studenten van Leuven uit Oekraïne, Rusland en Wit-Rusland aangeschreven', vertelt Nynke Salverda van de International Office van de KU Leuven. Het afgelopen jaar hield ze zich intensief bezig met de kwestie. 'We deden nieuwe onderhandelingen met de top universiteiten in Oekraïne. In totaal hebben we 10 nieuwe uitwisselingsakkoorden met Oekraïense universiteiten gesloten in het afgelopen jaar', vertelt Salverda.

Daarnaast richtte de universiteit na de inval ook een Noodfonds op, waarvan de middelen worden gebruikt om vluchtende Oekraïense studenten en onderzoekers te steunen. Intussen is dat fonds al aangegroeid tot een half miljoen euro.

Vergeet ons niet

Iryna Kushnir, onderzoeker aan de Nottingham Trent University in het Verenigd Koninkrijk, volgt de reactie van de internationale academische gemeenschap op de oorlog in Oekraïne op de voet.

In het Westen wordt de oorlog sterk veroordeeld door academici, met name de aanslagen op Oekraïense onderwijsinstellingen. 'Onderwijs ligt aan het hart van een ontwikkelende generatie en staat gelijk aan toekomst: men kan het zich niet veroorloven om een aanval op onderwijs niet te veroordelen.'

Kushnir ziet een indirecte rol weggelegd voor het hoger onderwijs in de strijd: 'Je hebt onderwijs nodig om bewustzijn te creëren en propaganda te bestrijden. Ethisch onderzoek naar waarheid, de hoeksteen van de academische wereld, zal belangrijk blijven om Oekraïne te beschermen.'

Iedereen tegen Rusland

Terwijl Oekraïne steunbetuigingen ontvangt bij de vleet, geraken de samenwerkingsverbanden met Rusland bevroren, en vaak verzuurd.

Europese staten in de European Higher Education Area besloten bijvoorbeeld unaniem om Rusland voorlopig uit te sluiten. 'Ik voel inderdaad dat academici expliciet Oekraïne steunen, en dat is positief', aldus Kushnir.

Tegelijk probeert men in Europa te zoeken naar manieren om de kritische stemmen in Rusland, die strijden voor sociale rechtvaardigheid, te versterken: 'Toen Europa besloot om Rusland uit te sluiten uit de European Higher Education Area (EHEA, een groep van 47 landen die samenwerken voor een compatibel en vergelijkbaar hoger onderwijs doorheen Europa, red.), deden ze dat ook vanuit de vraag "hoe kunnen we nu de studenten uit Rusland helpen die zich uitspreken over de onrechtvaardigheid en daarvoor worden gestraft?"'

Mogen alle Russen over dezelfde kam worden geschoren als het imperiale regime? 'De situatie is natuurlijk complex', vindt Tymo, 'maar er is nu eenmaal een penetratie van dat regime in alle lagen van de samenleving, inclusief het hoger onderwijs.' Hij vindt het verantwoord om tijdelijk alle deuren te sluiten voor Rusland.