De zin en onzin van een referendum

In 2016 zorgden referenda door heel Europa voor veel commotie. Onder andere het beruchte brexit-referendum met als gevolg de aftreding van toenmalig Brits premier Cameron, het niet-bindende referendum in Nederland over het associatieverdrag met Oekraïne en het Italiaanse referendum over de grondwetshervorming, waarna toenmalig premier Renzi aftrad.

Lokaal, misschien nationaal

Terwijl de eerste slachtoffers van de brexit zijn gevallen, zoals de gekrompen Toblerone chocoladerepen, likken veel Britten hun wonden. De waarde van het Britse pond is na de brexit gedaald. Toch kunnen referenda ook voor een efficiëntere overheid zorgen, als daar op de juiste manier gebruik van wordt gemaakt.

Volgens Kristof de Witte, hoofddocent aan de faculteit Economie en Bedrijfswetenschappen, leiden referenda tot meer efficiëntie van de lokale overheid. Samen met Zareh Asatryan deed hij onderzoek naar de invloed van referenda op de efficiëntie van de lokale overheid in de Duitse deelstaat Beieren.

'Het is een belangrijke voorwaarde dat de onderwerpen van referenda goed gekaderd worden', aldus De Witte. 'De onderwerpen moeten dicht bij de leefwereld van de mensen liggen. Zo gingen referenda in Beieren over concrete economische en mobiliteitsprojecten, onderwijshervormingen en nutsvoorzieningen. Door concrete projecten aan te bieden en de burgers goed te informeren, wordt de betrokkenheid van de burgers verhoogd.' Deze betrokkenheid kan volgens De Witte voor een hogere opkomst zorgen.

Of deze bevindingen ook op nationaal niveau gedaan kunnen worden, kan De Witte niet met zekerheid bevestigen. 'Dat is moeilijk te onderzoeken op nationaal niveau natuurlijk, want er is daarover ook minder data beschikbaar.'

Dure referenda

Toch vermoed De Witte dat dezelfde bevindingen boven kunnen komen als er op nationaal niveau onderzoek gedaan zou worden, mits de onderwerpen tastbaar en concreet zijn.

'Ik vermoed als dezelfde redenering wordt doorgetrokken, het tot dezelfde efficiëntie zou leiden op nationaal niveau, als wij op lokaal niveau hebben gevonden.'

Volgens De Witte zijn de kosten die aan referenda verbonden zijn een mogelijk nadeel. 'Tegenover verkiezingen die om de zes jaar plaatsvinden, zijn referenda potentieel meer permanent en dat zorgt voor een bepaalde kost. De vraag is of deze tegen de efficiëntiewinsten opwegen. Er zou in feite een kosten-baten-analyse gedaan moeten worden.'

Gevaar voor populisme?

Marc Hooghe, hoogleraar aan de faculteit Sociale Wetenschappen en coördinator van het centrum voor politicologie, waarschuwt voor de permanentie van referenda. 'Het probleem is dat je tegen een referendum niet in beroep kunt gaan. Het heeft een heel grote legitimiteit, want het lijkt de stem van het volk te zijn.'

Bovendien is een referendum manipuleerbaar. 'Stel dat er net een gruwelijke moord van kinderen is gebeurd, en je vraagt dan of de doodstraf opnieuw moet worden ingevoerd. Dan krijg je in een referendum de meerderheid.'

En dit probleem hebben we onlangs nog meegemaakt. 'Dat is wat met de brexit is gebeurd. Het werd een debat of je voor of tegen Groot-Brittannië was. Je moet een paar waarborgen nemen om het niet te simplistisch voor te stellen.'

'Om het anders te stellen, een referendum is vatbaarder voor populisme, omdat je de consequenties niet ziet. Niemand zegt: 'Je kunt uit de EU stappen, maar dat kost je zoveel.' Er ontbreekt genuanceerdheid bij een referendum.' Toch wil Marc Hooghe niet gezegd hebben dat complexe thema’s zoals lidmaatschap van de EU niet met een referendum kunnen worden beslist.

Vroeger Alma, nu buffet

'Ik vind wel dat de bevolking goed geïnformeerd moet zijn. Soms kan het ook goed zijn twee derde meerderheid te vragen.'

In Zwitserland krijgen kiezers een referendumboekje, met daarin onder andere argumenten en stemadvies van politici en een burgercomité. 'Daar ben ik wel voor', aldus Marc Hooghe. Nog een van de belangrijke waarborgen is bijvoorbeeld een onafhankelijke commissie. Die moet over de vraagstelling waken zodat het niet te simplistisch is.

Ook in ons land zouden meer referenda kunnen komen. 'We hebben een lange traditie van consultatie. Vroeger was dat met geïnstitutionaliseerde partners, nu is dat aan het democratiseren. Mensen eisen inspraak en willen participeren. Dat kan met demonstraties, klachtbrieven, enzoverder. Referenda komen daar gewoon bij. Vroeger was democratie meer zoals de Alma. Er zijn drie dingen en je moet maar kiezen. Nu willen mensen eigenlijk een buffet.'

Democratisch onder voorbehoud

Dit verklaart misschien de actiegroepen en opiniemakers die pleiten voor meer referenda. Het blijft intuïtief aantrekkelijk om het volk rechtstreeks aan te spreken. 'Het is inderdaad een heel krachtig maar ook bot wapen. Ook dictators houden van referenda, want dan kunnen ze zeggen dat het volk achter hen staat. Daarom moet het goed worden begeleid', zegt Hooghe.

Naast een onafhankelijke commissie en goede informering betekent dit dat de voorstellen nooit de wet mogen overtreden. En daar komt nog iets bij. 'Ik zou het niet gebruiken als je een compromis zoekt. Dan polariseert een referendum enkel.' Het is dan ook geen wondermiddel, besluit Hooghe. 'Het is een stukje dat er bij komt in de toolbox en als het een schroevendraaier is, moet je het niet als inbussleutel gebruiken.'