De Europese Unie als circustent

In uw boek 'De nieuwe politiek van Europa' legt u de nadruk op de nood aan een ideeënstrijd in Europa, waarin oppositie een fundamentele rol speelt. U onderscheidt verschillende vormen van oppositie. Hoe ziet u de evolutie van de oppositie in de Europese Unie sinds het uitkomen van uw boek anderhalf jaar geleden?

'In mijn boek probeer ik te analyseren hoe er een omslag is in het soort politiek dat de Europese Unie bedrijft. Ze is opgericht om een markt te bouwen om wat ik noem 'regelpolitiek' te maken: regels voor product- of hygiënestandaarden opstellen of kabeljauwquota inrichten. De EU heeft zich de afgelopen tien, twaalf jaar moeten bewijzen in totaal andere omstandigheden; namelijk omstandigheden waarin ze snel, zware en controversiële besluiten moet nemen. Daarover kon je niet weken, maanden of soms jaren tussen experts spreken aan de Wetstraat aan de Europese kant in Brussel: soms was er maar 48 uur om de Eurozone te redden met 750 miljard.'

'Dat is dus een enorme omslag van politiek bedrijven. De Europese Unie is daar slecht op ingericht, omdat ze gebouwd is als regelmachine, maar ook omdat ze er nooit rekening mee heeft gehouden dat je ook tegen zou kunnen zijn, dat je ook oppositie zou kunnen voeren tegen Europese besluiten.

Als iemand zegt: "Dat weet ik nog niet zo zeker", dan kon de reactie zijn: "Dan heeft u het nog niet begrepen, dan leggen we het nog een keer uit", of "dan wilt u misschien niet het goede, dan bent u eigenlijk geen goede Europeaan.'''

Dan is er dus geen alternatief?

'Er was geen plaats voor legitieme tegenspraak, voor tegenspraak binnen het systeem. Wat je ziet is dat, in Europa, omdat er zo weinig plek is voor legitieme tegenspraak of klassieke oppositie, de oppositie of de tegenstemmen zich meer en meer zijn gaan organiseren als fundamentele of principiële oppositie. Zij willen dus de EU kapotmaken of eruit vertrekken, zoals met de Brexit.

Nu denk ik dat je daar, sinds ik het boek 'De nieuwe politiek van Europa' heb geschreven, twee ontwikkelingen ziet. Ten eerste is het er het effect van Brexit, of de non-Brexit moet je eigenlijk zeggen. Het feit dat het Verenigd Koninkrijk klem in de deur zit heeft de publieke opinie of de kiezers in de rest van Europa duidelijk gemaakt wat het betekent om lid van de EU te zijn en om de markt te delen.

Tegelijk zie je wel dat het vluchtelingenvraagstuk nog steeds open is en nog steeds gepolitiseerd wordt. Daar zullen de Europese verkiezingen voor een belangrijk stuk over gaan.'

Dat nieuwe enthousiasme of de nieuwe angst voor een uittreding heeft de politiek op zich toch niet verbeterd? De alternatiefloosheid is in wezen nog eens versterkt. Fundamenteel is er niets veranderd.

'Dat klopt. Daarom denk ik zelf dat het helder en goed zou zijn voor iedereen als het Verenigd Koninkrijk zou vertrekken in deze situatie. Zodat ook inderdaad het signaal wordt afgegeven dat A: het heeft een prijs om te vertrekken, maar ook B: het kán wel. Het is niet hotel California, waar je alleen maar kan uitchecken, maar het niet kan verlaten. Tegelijk heeft het er ook voor gezorgd dat een aantal van de bewegingen die eruit wilden, zich dus nu weer meer organiseren als oppositie op inhoud.'

Een van de kritieken die gegeven wordt op Europa is dat ze in wezen technocratisch is: experts beslissen samen wat goed is en kijken waar iedereen het over eens is. Dat werkt dan niet voor alle dossiers. Een van de kritieken is precies de ondoorzichtigheid van wat nu precies waar besloten wordt, welke instantie nu waarvoor dient en hoe je als burger invloed kan hebben op wat er in Europa gebeurt. Hoe kan je de burger meer zicht geven op wat er in Europa aan de hand is?

'Dat is ook een groot probleem. Het is het probleem dat ik de leesbaarheid van de Europese politiek noem: het feit dat die er eigenlijk als een kluwen uitziet, waar niemand echt van weet wie er verantwoordelijk is en wie een bepaald besluit neemt.

Ik benadruk zelf sterk de crisisbesluiten: de grote besluiten die de grote opinies het meest beroeren. Het gaat dan over de euro, de vluchtelingen, over wel of niet Turkije als lid van de EU, wel of niet sancties voor Rusland. Die besluiten worden genomen door de regeringsleiders, door presidenten en eerste ministers op de Europese Raad. Dat betekent dat kiezers ook weten, en dat hebben ze ook ontdekt, dat ze in nationale verkiezingen ook een deel van hun eigen Europese bestuur kiezen.'

'De fora waar ik de nadruk op leg zijn enerzijds die toppen en anderzijds het Europees Parlement. In het Parlement heb je natuurlijk een heel rechtstreekse afspiegeling van je stem: in het stemhokje voor een bepaalde partij, die zoveel kiezers heeft en zoveel Belgische Europarlementariërs. In het geval van de Europese Raad is het indirect. Het is wel goed die in het oog te houden. Zoals het nu is, is Charles Michel een net zo belangrijk Europees politicus als Marianne Thyssen in de Europese Commissie.'

Is het gevaar van de Europese Raad niet dat zij instabiel kan zijn, wanneer de verschillende presidenten en eerste ministers het niet eens kunnen worden?

'Natuurlijk kleven er nadelen aan, maar het alternatief is een zwakkere EU. Ik probeer allereerst de Europese Unie te ontleden, te beschrijven en te ontcijferen zoals ze is.

Mocht men de Europese Raad eruit willen snijden, dan zou naar mijn overtuiging het gebouw binnen de kortste keren in elkaar kukelen. Als de EU een circustent is, dan zijn de Commissie en het Parlement misschien die grote paal in het midden. Als je niet al die andere, misschien iets lagere en iets minder Europese palen daaromheen hebt, dan kan je er überhaupt geen tent overheen spannen.'

De Europese verkiezingen komen er ook aan. In Nederland heeft een populistische, anti-Europese partij onlangs flink gewonnen, en ook in de andere Europese landen lijkt dit soort populisme in opkomst. Wat verwacht u van de Europese verkiezingen? Is het populisme een gevaar voor Europa?

'De peilingen geven duidelijk aan dat de nationaal-populisten zullen winnen. Er zal in die zin dus een beweging naar rechts zijn in het nieuwe Parlement. Ik wil daar wel twee nuances bij aanbrengen: de eerste is dat veel van die partijen ook de vorige keer al, in 2014, hebben gewonnen. In 2009 was in Nederland de PVV van Geert Wilders al de grootste partij bij de Europese verkiezingen, en misschien dat dat nu het Forum van Baudet wordt.'

'De nationaal-populisten zullen misschien 25 à 30 procent van de zetels halen. Normaal gesproken hebben ze volgens de peilingen niet genoeg voor een blokkerende minderheid, en al helemaal niet voor welke meerderheid dan ook.'

Tegenwoordig is er ook kritiek op de regelpolitiek vanuit Duitsland: de begrotingsregels voor bijvoorbeeld Griekenland zouden te strikt zijn, en het lijkt vooral Duitsland te zijn dat over dit soort zaken beslist. Hoe ziet u de rol van Duitsland in de komende jaren, met waarschijnlijk de niet zo soepele Annegret Kramp-Karrenbauer aan het roer?

'Annegret Kramp-Karrenbauer spreekt nu nog duidelijk als partijchef, en in tegenstelling tot Merkel spreekt ze daarom meer tot haar eigen kiezers dan tot de rest van Europa. Dat zou veranderen als ze aan de macht zou komen: als ze bondskanselier is heeft ze een andere rol en zal ze ook een ander discours moeten ontwikkelen. In het algemeen is het duidelijk dat de plaats van Duitsland dominanter is dan ooit tevoren.

De Brexit zal dat nog versterken omdat daarmee een van de drie vanouds grote lidstaten, Frankrijk, Duitsland en Groot-Brittannië, vertrekt. Dan hou je Frankrijk en Duitsland over en van die twee is Frankrijk de zwakste, in elk geval op economisch vlak. De Duitsers lijken zich nog niet altijd goed van die positie bewust.'

U bent al lang met politiek bezig: is uw kijk op het domein veranderd nu u zelf in de Europese Raad werkzaam bent geweest en het systeem zo van binnenuit hebt kunnen zien?

'Ik kan nu boeken over politiek schrijven die meer getuigen van mijn ervaring van het belang van de tijd, de druk van omstandigheden. Het feit dat je soms een besluit moet nemen omdat het gewoon moet, omdat er buiten duizend journalisten staan te wachten. Dan kan je als academicus of theoreticus zeggen: dat was geen ideaal besluit. Maar we moesten wat.

Dus dat gevoel voor improvisatie, een van de kernthema's in de nieuwe politiek van Europa, quand l'Europe improviseheet het in het Frans, dat heb ik daardoor uit de praktijk. Anderzijds heeft ook mijn academische of meer intellectuele achtergrond geholpen om mijn werk goed te doen: door als outsider een beetje kritisch van buiten te kunnen kijken naar een meer ambtelijk functioneren.'