De 'acamedische' strijd van de KU Leuven tegen COVID-19 in Afrika

COVID-19 heeft op dit moment 16 200 besmettingen en 873 doden op zijn geweten in Afrika. Volgens menig expert is dit slechts het begin van een grotere ramp, wetende dat ze daar nog maar aan het begin van de pandemie staan.

Dokters aan het front

Net zoals tijdens de ebola-epidemie werken er Belgen ter plaatse mee in de strijd tegen het virus. Een van hen is dokter Wim Van Damme, alumnus van de KU Leuven en normaal werkzaam in het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen, maar momenteel adviseur van de minister van Volksgezondheid in de Democratische Republiek Congo (DRC).

Hij vreest, naast de impact van het virus zelf, de collateral damage die het coronavirus kan aanrichten. 'Tijdens de ebolacrisis stierven veel mensen aan andere ziektebeelden dan het virus, de meeste van hen waren bang om besmet te worden en kwamen niet naar het ziekenhuis', vertelt Van Damme. Volgens de statistieken zijn er toen meer mensen overleden aan onder meer malaria, hiv en kraamsterfte dan aan ebola zelf.

De KU Leuven heeft door de historische banden met Congo ook alumni opgeleid die een bijzondere rol spelen in de huidige crisis. Zo is er Jean-Jacques Muyembe Tamfun, professor aan de universiteit van Kinshasa, die in 1977 betrokken was bij het eerste onderzoek naar de uitbraak van ebola: veertig jaar later is hij dé autoriteit.

In 1973 doctoreerde Muyembe in de virologie aan de KU Leuven. Door zijn ervaring met ebola werd hij eind vorige maand door president Tshisekedi benoemd tot Nationaal Coördinator in de strijd tegen COVID-19. Kanigula Mubagwa, sinds vorig jaar rector van de Université Catholique de Bukavu (UCB) en professor emeritus aan de KU Leuven, stelt dat dit niet ongewoon is: 'Leuven heeft veel grote Congolese dokters een opleiding gegeven. Hetgeen jammer is, is dat we er gewoon niet voldoende hebben.'

'Een "huisarts", dat heb je hier niet. Alle dokters zijn werkzaam in hospitalen. Daarom ondernemen zieke mensen enkel de verplaatsing wanneer ze er heel ernstig aan toe zijn. Het kost hen ook veel hé. Er is geen ziekteverzekering en een systeem van mutualiteiten zoals in Europa. Het is een luxe die wij niet hebben. Maar de VS heeft ook een probleem met mensen die zich niet kunnen aansluiten bij de mutualiteiten.'

Ontwikkelingssamenwerking ligt stil, alternatieven in de maak

De hulp vanuit België vindt niet enkel plaats op het terrein zelf. Het platform voor Universitaire Ontwikkelingssamenwerking van de Vlaamse Interuniversitaire Raad (VLIR-UOS), dat een heel aantal onderwijs- en onderzoeksprojecten heeft lopen in verschillende landen in Afrika, Latijns-Amerika en Azië, heeft de meeste van deze projecten moeten opschorten.

Martine Dekoninck, werkzaam op de dienst Universitaire Ontwikkelingssamenwerking aan de KU Leuven, zegt dat de schade aan de projecten momenteel nog in kader wordt gebracht. 'Op het niveau van VLIR-UOS, de financier van deze projecten, wil men daar zo snel mogelijk een beeld van hebben: wat zal de impact op de geplande evenementen en onderzoeken zijn? Daar is men aan iedere Vlaamse universiteit nu wel mee bezig.'

'Het is nog te vroeg om al van concrete initiatieven te spreken maar er zijn er wel in de maak', vertelt Kristien Verbrugghen, directeur van VLIR-UOS, ons. Zo wordt er gedacht aan een online platform waar experten, denk aan Erika Vlieghe, Pierre Van Damme, Niel Hens en Marc Van Ranst, die allen VLIR-UOS-projecten hebben met partners in het Zuiden, informatie zullen delen over protocollen, manieren van testen en behandelingen.

De bedoeling is om zo expertise die we hier opbouwen te kunnen delen met landen in het Zuiden, waar de epidemie nog minder ver staat. Ook het Tropisch Instituut in Antwerpen en de Franstalige universiteiten zullen hierbij betrokken worden, om de samenwerking zo breed mogelijk te maken.

Er is alvast een initiatief vanuit de Universiteit Antwerpen om de wekelijkse vragenlijst in verband met ons gedrag en welzijn tijdens de coronacrisis naar onder andere Afrika uit te breiden.

Moeilijke omstandigheden

Net zoals hier worden er in Afrika strenge maatregelen genomen om het virus in te dijken. Deze zijn vergelijkbaar met wat we in Europa doen: kerken en scholen zijn dicht, samenkomsten zijn verboden en er is geen of minder openbaar vervoer. En dan is er nog het codewoord van deze crisis: social distancing.

Maar net dat laatste is een bezorgdheid van Van Damme: 'De maatregelen in verband met afstand houden en hygiëne zijn niet heel realistisch. Het grootste deel van de bevolking in Kinshasa woont in sloppenwijken en dit op een heel kleine oppervlakte. Ook stromend en proper water is niet voor iedereen beschikbaar.'

In Bukavu, de hoofdstad van de Congolese provincie Zuid-Kivu, zijn er vele risicofactoren, zo staat in een advies van de UCB en het Provinciaal AZ in Bukavu te lezen: de bevolkingsdichtheid, veel patiënten met een voorgeschiedenis van ziektes die hun immuunsysteem kwetsbaar hebben gemaakt, ondervoeding bij kinderen.

Er is ook geen lockdown zoals bij ons, al heeft de UCB ze daarom net wel voor haar personeel afgekondigd. Maar Mubagwa bevestigt Van Damme wanneer die zegt dat de maatregelen nog niet doordringen.

'Wij raden de burgers aan binnen te blijven en mondmaskers te dragen, maar slechts zeer weinig mensen doen dat. Er is nog steeds een grote markt hier, waar arme mensen blijven verkopen omdat ze enkel zo rondkomen. Er staan dan vaak mensen zonder maskers op dertig centimeter van elkaar. Er zijn wel callcenters die mensen opbellen over de maatregelen. Maar ik denk persoonlijk dat mensen pas gaan luisteren wanneer de eerste doden zullen vallen.'

De UCB heeft ook al zijn stages uitgesteld, ook die van studenten geneeskunde. 'Er zijn hier voldoende afgestudeerde studenten geneeskunde die geen job vinden. We willen die eerst mobiliseren', verklaart Mubagwa. 'Mocht het daarna nodig zijn, wanneer we geconfronteerd zouden worden met een scenario zoals in Italië en Spanje, kunnen we eventueel nog een beroep doen op artsen in opleiding.'

Genoeg apparatuur en testkits, maar niet binnen bereik

Op vlak van materiaal zit men redelijk safe in de DRC volgens professor Van Damme. Ze kunnen nog oude stock gebruiken die aangelegd werd ten tijde van de ebola-epidemie. Ook test-kits zijn er momenteel voldoende. Al is het niet allemaal zo geruststellend: 'Er zijn op dit moment niet genoeg beademingstoestellen en ook zuurstof is er te weinig, bovendien is er ook niet de expertise om de beademingstoestellen correct te gebruiken.'

Er is intussen wel hoop op verbetering. De Belgische ambassade en Enabel, het ontwikkelingsagentschap van de Belgische federale regering, biedt hulp op vlak van zuurstofproductie en materiaal om de zuurstof toe te dienen.

Mubagwa klinkt niet zo optimistisch: 'Het hospitaal in Bukavu? Dat zijn veertig specialisten en een dozijn professoren. We hebben in Bukavu bovendien maar zes beademingstoestellen.' Niet te vergelijken met Europese ziekenhuizen dus.

Hij hoopt dat partners, zoals de KU Leuven en de Université Catholique de Louvain, voldoende aandacht blijven hebben voor de precaire situatie en eventueel beademingstoestellen zenden wanneer de crisis in Europa voorbij is. Hij zegt wel dat er momenteel enkel individuele contacten zijn daarover, niet op institutioneel niveau.

Maar dat is niet het enige probleem, gaat hij verder: 'Mensen komen hier pas binnen wanneer ze al zwaar ziek zijn. Daarnaast is er het probleem dat de te testen stalen helemaal naar het Nationaal Instituut voor Bio-Medisch Onderzoek – waar Muyembe directeur is – in Kinshasa gestuurd moeten worden.'

'Als je de kaart erbij neemt, dan ligt Bukavu even ver van Kinshasa als Parijs van Warschau! En dan zijn er nog de vele transportmoeilijkheden. Daarom zetten wij nu alles in het werk om een centrum diagnostiek hierheen te halen.' Dekoninck beaamt de moeilijkheden: 'Bukavu ligt aan de grens met Rwanda, maar dat land sluit zich volledig af van de buitenwereld, waardoor onze partner, de UCB, geïsoleerd is.'

Als alle mensen plots binnen zouden stormen heeft Bukavu een probleem. In de mail staat dat er een gebrek is aan zuurstof, spoeddiensten te klein zijn en de voorraad medicijnen onvoldoende. Daarom doen het UCB en het AZ een oproep aan Zuid-Korea en China, die wel snel miljoenen tests ter beschikking kunnen stellen.

Chloroquine als redmiddel

Net zoals in sommige gevallen in Europa wordt in Afrika het geneesmiddel chloroquine gebruikt tegen het virus. Dit geneesmiddel is sinds de jaren '40 het dominante anti-malaria product. Maar chloroquine is niet meer zo eenvoudig te verkrijgen in Afrika, en wanneer dat wel kan, is het aan woekerprijzen.

In Bukavu zijn ze wel van plan nieuwe chloroquinecomprimés te persen op basis van geïmporteerde ingrediënten, maar veel efficiëntere internationale farmabedrijven zullen lokale productie van het geneesmiddel waarschijnlijk voor zijn.

Over de effectiviteit van chloroquine bestaat veel discussie. Velen zijn enthousiast over de effecten, maar het is nog niet wetenschappelijk onderbouwd. Het is dus afwachten op de klinische studies hierover. Volgens Van Damme zou het gebruik van chloroquine nu niet prioritair mogen zijn: ervoor zorgen dat er voldoende zuurstofflessen, maskers en tubes beschikbaar zijn in de ziekenhuizen is nu van levensbelang.