Conflict in Oost-Congo: 'Een militaire oplossing bestaat niet'

Het conflict in Oost-Congo, dat ondertussen een geschiedenis van meer dan drie decennia kent, kreeg de afgelopen maanden hernieuwde aandacht nadat rebellentroepen van de M23-beweging de Congolese miljoenensteden Goma en Bukavu konden innemen.

In februari van dit jaar meldde Rwanda een stopzetting van de ontwikkelings­samenwerking met België, aangezien ons land geen neutrale positie in de oorlog zou innemen. In maart volgden snel op elkaar een verbreking van alle diplomatieke relaties tussen de twee landen, en meest recent een verbod op alle hulpprojecten en ngo's gelinkt aan België. De vraag stelt zich of deze politieke volatiliteit een invloed zal hebben op samenwerkingen omtrent hoger onderwijs en studentenmobiliteit.

Geen negatief reisadvies

Op dit moment zijn er geen studenten van de KU Leuven aanwezig in Rwanda, laat de persdienst van de universiteit weten. Wel verblijven er twee personeelsleden in het land: hun situatie wordt opgevolgd, maar de situatie lijkt nog geen impact te hebben op hun werk in de regio. De grootste slachtoffers zijn de studenten uit Oost-Congo: nor­maal konden zij op de Belgische ambassade in Rwanda terecht voor hun visumaan­vragen, nu zal dat in Kinshasa moeten gebeuren.

De UCLL heeft momenteel acht studenten vroedkunde die stage lopen in Rwandese ziekenhuizen. 'Er is momenteel geen negatief reisadvies, dat gebruiken we als barometer.' Hun persdienst laat weten dat de stages gewoon zullen doorlopen, zei het met een heel nauwgezette opvolging van de ontwikkelingen. 'Bovendien liet de Universiteit van Rwanda ons met zekerheid weten dat studentenmobiliteit niet onder de huidige maatregelen valt.'

Toekomst samenwerkingen onduidelijk

Er heerst veel onduidelijkheid over wat het effect van het recente Rwandese verbod op Belgische hulpprojecten zal zijn voor academische samenwerkingen. 'We bekijken nu wat de draagwijdte is van deze beslissing, en wat dat die voor Vlaamse universiteiten zou betekenen', zegt een goed ingelichte bron.

'We willen niemand in gevaar brengen. De beslissing betekent dat iedereen die gesubsidieerd wordt door de Belgische overheid, of instellingen die er aan verbonden zijn, mogelijks in de problemen zou kunnen komen', gaat de bron verder.

De KU Leuven heeft momenteel drie samenwerkingen lopen met Rwandese instellingen. Één ervan staat momenteel on hold, voor de andere twee zijn de te nemen acties nog onduidelijk, communiceert de persdienst van de KU Leuven. De UCLL is ook betrokken in de gepauzeerde samenwerking, maar laat haar andere projecten doorlopen, omdat die geen financiële component hebben.

In Congo zelf is de impact van de oorlog op de academische relaties tussen de universi­teiten nog vrij gering. In de provincies Noord- en Zuid-Kivu, die op dit moment grotendeels in handen zijn van de M23-rebellen, heeft de KU Leuven sterke banden met de Université Catholique de Bukavu. De vorige rector van die universiteit startte zijn carrière zelfs als Leuvense professor aan de Faculteit Geneeskunde. 

De oorlog heeft een grote invloed op mobiliteit verbonden aan de zogeheten 'sandwich­beurzen' van het Global Minds programma, waarbij doctorandi gedurende vier jaar steun ontvangen van zowel de KU Leuven als hun thuisuniversiteit. Aangezien Oost-Congo momenteel als risicobestemming wordt beschouwd, is reizen ook niet langer mogelijk.

Boos op België

De historische banden tussen België en Rwanda die nu verbroken worden, gaan ver terug. Naast de kolonie Belgisch-Congo had België het ook een lange tijd voor het zeggen in het huidige Rwanda en Burundi, die tot hun onafhankelijkheid in 1962 samenvielen als Ruanda-Urundi. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd het gebied veroverd op de Duitsers, waarna België vanaf het interbellum een beleid voerde dat stoelde op etnische verdeeldheid.

Op 17 maart gaf Rwandese president Paul Kagame de opdracht alle diplomatieke relaties met ons land te verbreken, waarop Maxime Prévot, huidig Belgisch minister van Buitenlandse Zaken, alle Rwandese diplomaten in België tot persona non grata (een persoon die niet niet welkom, niet gewenst is, red.)  verklaarde. 

Die ontwikkeling kwam niet uit de lucht vallen, aangezien diezelfde dag de Europese buitenlandministers afkondigden sancties te zullen opleggen aan hoge figuren binnen het Rwandese leger en M23. België speelde een voortrekkersrol in het samenstellen en doorduwen van dit sanctiepakket, tot groot ongenoegen van Kagame.

De strijd van Kagame

Rwanda speelt een dubbelzinnige rol in de oorlog. Enerzijds steunt het de M23, ander­zijds probeert het zijn invloed in de regio te behouden. Het land verdient immers veel geld met de illegale export van mineralen uit Congolese mijnen.

'Het conflict draait vooral om invloedssferen', vertelt een topdiplomaat met ervaring in de regio. 'Rwanda heeft schrik om Oost-Congo kwijt te spelen aan Oeganda, daardoor is het conflict steeds verder geëscaleerd.' Felix Tshisekedi, de president van DR Congo, heeft immers toegestaan aan Oegandese troepen om op het grondgebied te strijden tegen een extremistische islamitische beweging en om wegen te bouwen, waardoor de plaatselijke economie beter geïntegreerd wordt met die van Oeganda.

De Rwandese betrokkenheid in Oost-Congo is volgens hem gebaseerd op minstens drie elementen. Enkel focussen op het zuiver economische aspect schiet dus tekort. 'Oost-Congo heeft inderdaad een bodem die zeer rijk is aan onder andere goud en coltan (een grondstof die essentieel is voor de productie van onder andere smartphones, red.), maar hetzelfde geldt voor Rwanda. Ook dat land telt een aantal mijnen, waarvan de meeste nog dateren van de Belgische tijd.'

Daarnaast speelt er een belangrijke veiligheidsdimensie: de FDLR (Forces Démocra­tiques de Libération du Rwanda), een paramilitaire Hutu-groepering met zijn wortels in de Rwandese genocide van 1994, is nog steeds actief in Oost-Congo en vecht er tegen het Rwandese leger en groepen zoals de M23.

De Rwandese genocide leidde tot de systematische moord op ongeveer achthonderd­duizend Tutsi, een etnische groep die vooral leeft in Rwanda, Burundi en Oeganda.  In een aaneenschakeling van wraakmoorden vonden ook veel Hutu's de dood. In oktober 2022 publiceerde Human Rights Watch een rapport waaruit bleek dat de FDLR steun had ontvangen van de Congolese regering.

Dat voedt perfect in het derde element waar Paul Kagame, de president van Rwanda, aanspraak op doet om dit conflict te verantwoorden. De diplomaat werpt licht op het etnisch kluwen: 'Rwanda stelt de Tutsi in Oost-Congo te beschermen, al heeft die gemeenschap daar zelf niet om gevraagd en zijn ze er zelf intern zeer verdeeld over.'

Congolese gemeenschap

De impact van de gebeurtenissen op de Belgische Congolese gemeenschap is groot. Nadia Nsayi, Belgisch-Congolese politicologe en Congo-experte, legt uit: 'Belgische Congolezen worden wakker en gaan slapen met de problematiek. Niemand weet wat er precies moet gebeuren en iedereen vreest voor de veiligheid van kennissen en familie in Congo.'

'Er is ook een soort van boosheid', gaat Nsayi verder. 'Het feit dat een klein land als Rwanda een groot land als Congo heeft kunnen aanvallen stuit op veel onbegrip. Ook het gebrek aan internationale solidariteit wekt veel woede op.'

Toekomstperspectief? 

Op 18 maart was er sprake van vredesoverleg tussen Congo en de M23-militie, waarbij Tshisekedi en Kagame rechtstreeks met elkaar in dialoog gingen. Al verwacht de diplomaat niet al te veel van dat overleg: 'Een militaire oplossing bestaat niet voor dit conflict. Het water tussen Tshisekedi en Kagame is ontzettend diep, en de twee vertrouwen elkaar absoluut niet.' 

Hij verwacht dat een enkel gesprek niet voor vooruitgang zal zorgen, al is het positief dat er rechtstreeks gepraat wordt tussen de Congolese en Rwandese regering, aangezien Congo dat tot nu toe altijd heeft afgehouden.