Chili: sociale crisis met dictatoriale roots ontspoort in marktgedreven democratie

Drie weken geleden namen scholieren in Santiago, Chili, massaal de metro zonder te betalen en spoorden ze anderen ook aan: 'Evadir, no pagar, otra forma de luchar'. 'Zwartrijden, niet betalen, een andere vorm van verzet', zongen ze in koor. Dit als aanklacht tegen een tariefverhoging, die kwam nadat andere essentiële voorzieningen zoals water en energie ook in prijs waren gestegen. Meer dan 5000 arrestaties, 1700 gehospitaliseerden, 177 oogletsels, 187 aangiftes van foltering (waarvan 19 van seksuele aard) en 23 doden later, bleek dit slechts de vonk die een decennialang oplopende frustraties aan het licht bracht.

Chile despertó

'Chili is wakker geworden', lazen talloze borden in de massabetogingen sindsdien op Plaza Italia, een historisch plein op de grens tussen de meer en minder welvarende buurten van Santiago. Twee weken geleden protesteerden hier meer dan 1,2 miljoen mensen, een zesde van alle inwoners van Santiago. De acties verspreidden zich over heel het land. Ze vragen hervormingen en een betere levenskwaliteit.

Want hoewel Chili geprezen wordt omwille van haar aanhoudende economische groei en afnemende armoede, heeft de 'oase van Latijns-Amerika' ook de hoogste ongelijkheidsgraad van alle OESO-landen, vóór de VS en Turkije. In 2017 verdiende de rijkste 1% een derde van alle inkomsten.

Met een minimumloon van 360 euro - prijzen die passen in Europa en een doorgedreven privatisering, van gezondheidszorg tot zelfs watervoorziening - verwondert het niet dat de sociale mobiliteit laag is. Zelfs de middenklasse worstelt om haar kinderen een hogere opleiding te bieden, die bij de duurste van de wereld hoort. Studenten halen zich al snel jarenlange schulden op de hals om een diploma te halen. Zekerheden biedt het alleszins niet op lange termijn; weinig Chilenen kunnen het zich veroorloven om ziek of oud te worden.

No tengo miedo de morir, tengo miedo de jubilar

De private gezondheidszorg is duur en de publieke heeft een tekort aan middelen, personeel en tijd. In 2018 stierven meer dan 26.000 patiënten terwijl ze op een wachtlijst stonden. En wie tegen zijn pensioenleeftijd nog op de been is, blijft vaak noodgedwongen werken omwille van de onrealistische pensioenen. Deze zijn lager dan 180 euro voor 90% van de Chilenen.

Tijdens hun arbeidsjaren staan ze maandelijks 10% loon af aan private AFP-fondsen, die het dan investeren, waardoor het totaal en dus hun uitkering fluctueert. De investeerders verdienen meer als ze winst boeken, maar nemen zelf geen risico's: de verliezen worden enkel op de cliënt verhaald. Deze industrie genereert veel winst – al 500 miljoen euro dit jaar - maar schiet zijn doel voorbij als zoveel ouderen in armoede leven. 'Ik ben niet bang om te sterven, wel om met pensioen te gaan', getuigen kartonnen borden op straat. Militairen daarentegen hebben een door de staat gefinancierd pensioensysteem.

Deze privatisering gebeurde tijdens de militaire dictatuur van Augusto Pinochet (1973-1990). Onder zijn regime kregen economisten, ook wel The Chicago Boys genoemd, vrij spel om hun theoretische modellen toe te passen. Jaime Guzman, professor Grondwettelijk Recht, hielp dit model te verzilveren in een grondwet (1980), zo ontworpen dat ze moeilijk te wijzigen is. Omwille van de omstandigheden zien sommige academici de grondwet als illegitiem. In dertig jaar tijd wisten noch rechtse, noch linkse regeringen structurele veranderingen door te voeren. Daarom vragen demonstranten een nieuwe grondwet of niets: 'Una asamblea constituyente o nada.'

Kruimels voor vrede

Hiermee bekritiseren ze ook de spoedwetgevingen die de regering doorvoerde om de gemoederen te bedaren: het metrotarief werd teruggeschroefd, energieprijzen bevroren, het minimumloon verhoogd en een derde van het kabinet vervangen. Kruimels voor de vrede. Deze tegemoetkomingen negeerden ook een populaire eis: het ontslag van de president.

President Piñera, 2,6 miljard dollar waard volgens Forbes, is aan zijn tweede ambtstermijn toe. Zijn populariteit is laag; maar 13% van de Chilenen steunt hem. Hij wordt beschuldigd van 'olie op het vuur gooien', gezien zijn hardhandige optreden. 'We zijn in oorlog', zei hij. Enkele dagen na aanvang had hij al de noodtoestand uitgeroepen, een avondklok ingesteld en het leger – voor het eerst sinds het einde van de militaire dictatuur – de straten opgestuurd. 'Beangstigend voor zij die de dictatuur nog hebben meegemaakt. Veel demonstranten kennen die angst niet', zegt Constanza Parra, Chileense en deeltijds docent aan de KU Leuven.

De strijd om berichtgeving

Piñera's houding tegen demonstranten is niet nieuw. Ze worden voorgesteld als destructieve anarchisten. Gebouwen en metro's werden in brand gestoken en plunderaars maakten misbruik van de chaos om winkels leeg te roven. De focus ligt op de economische schade.

Deze rapportering legt de vinger op een oude wonde; de bevolking voelt zich niet vertegenwoordigd door de traditionele media. Deze bedrijven maken meestal deel uit van bedrijfsgroepen, zoals die van miljardairsfamilie Solari. Zij beheren naast winkelketens, LATAM Airlines en een bank ook mediabedrijven. President Piñera was zelf ook eigenaar van Chilevision, een grote zender. Zoals tijdens de dictatuur wordt de media ingezet om tot orde te roepen.

Nu kunnen mensen zelf hun verhalen en beelden verspreiden via sociale media. Ze delen video's van militairen die rubberen kogels afvuren, ook op kinderen en hulpverleners. Ze horen over het opvallende aantal demonstranten die het zicht verloren, intussen al honderden. Ze zien de foto's van de mensen die het leven lieten sinds de ophef.

El pueblo unido jamás será vencido

Naast gruwel, keert op sociale media ook een gevoel van samenhorigheid terug. 'De maatregelen zullen een werk van lange adem zijn,' zegt prof. Parra, 'maar er is hoop.' Voor het eerst in decennia is er een beweging die zo’n grote en diverse groep Chilenen op straat krijgt; over politieke, generationele, socio-economische, etnische en geografische grenzen heen.

Over het hele land weerklinken cacerolazos, waarbij men uit protest met een soeplepel op een pan slaat. De Chileense vlag wappert naast die van inheemse volkeren en men zingt de liederen van nationale helden zoals Victor Jara en Inti Illimani. Er bestaat weer een 'wij'.