Brand in Kaapstad verwoest universiteitsbibliotheek met zeldzame collectie

Op zondag 18 april werd Kaapstad verrast door een vuurgolf die de dag voor velen ontwrichtte. De brand was 's morgens begonnen op de Tafelberg, maar had zich tegen de middag al een weg gebaand in de richting van een residentiële wijk en het terrein van de Universiteit van Kaapstad (UCT). De stad bleef gespaard, maar een universiteitsbibliotheek brandde helemaal uit. Met het verlies van de Jagger Library is de universiteit nu haar meest waardevolle collectie kwijt.

'Schokkende ervaring'

Tino Muzambi, een student Computerwetenschappen van de Universiteit van Kaapstad, beleefde het van dichtbij. Aanvankelijk leek niemand zich zorgen te maken: 'Het leek op alweer een normale brand op de berg, dus we letten er niet op.' Net als Tino werden vele anderen verrast door de richting en hevigheid van de brand en werden ze gedwongen te evacueren en hun bezittingen achter te laten. Zo'n 4000 studenten moesten het terrein verlaten. Er vielen geen doden of gewonden.

Voor Tino Muzambi was het 'een behoorlijk schokkende ervaring' en hij voegt daaraan toe dat 'de meeste mensen die ik ken, hun huis moesten verlaten'. Naast de Jagger Library werden de noordelijke campus van de Universiteit van Kaapstad, waar de belangrijkste collegezalen zijn, en enkele studentenresidenties getroffen. Hierbij zijn twee residenties ernstig beschadigd. Momenteel kunnen die studenten niet terugkeren naar hun slaapplek vanwege de schade die de brand heeft aangericht.

Onmiddellijk bij de start van de evacuatie schoten restaurants in Kaapstad studenten te hulp met voedsel. Studenten wier residentie getroffen was, kregen een hotelkamer aangeboden door de universiteit, hoewel sommigen ervoor kozen om bij hun vrienden te blijven.

De Universiteit van Kaapstad heeft alle evaluaties uitgesteld en een aantal deadlines opgeschoven om tegemoet te komen aan degenen die door de brand werden getroffen.

Pyromanen aan het werk?

De vuurzee was het resultaat van een cluster van meerdere bosbranden. De eerste en grootste brand werd voor het eerst opgemerkt nabij een standbeeld van de beruchte kolonialist Cecil Rhodes. De organisatie van Tafelberg-parkwachters SANParks zei op zondag dat die brandhaard wellicht per ongeluk gestart was door een dakloze.

De politie van Kaapstad vermoedt dat minstens een van de branden was aangestoken. In het kader van het onderzoek is één verdachte gearresteerd en zijn nog twee anderen voor verhoor naar het politiekantoor gebracht.

Op sociale media is te zien hoe vrijwilligers de hele nacht doorwerken om waardevolle boeken en documenten naar veilige plekken op de campus en andere delen van de stad te brengen. Intussen is ook een herstelfonds gestart op de website van de universiteit.

Fahrenheit 451

Jagger Library werd in de jaren 1930 gebouwd als de hoofdbibliotheek van de Zuid-Afrikaanse universiteit. In 1953 werd het gebouw omgedoopt tot de African Studies Library. De 90-jaar oude leeszaal is volledig verwoest en het leeuwendeel van de collecties is tot as gereduceerd. Op een precieze omschrijving van de schade is het nog wachten.

Alle bibliotheken van de universiteit zijn voor onbepaalde duur gesloten, meldt University of Cape Town Libraries op Facebook.

Vicerector Mamokgethi Phakeng meet de schade op in een bericht op de website van UCT: 'Deze omvatten de overgrote meerderheid van de gepubliceerde printcollectie van African Studies (ongeveer 70.000 items), de volledige African Studies Film Collection op dvd (ongeveer 3500), alle UCT-universitaire kalenders, enkele van de meest gebruikte overheidspublicaties uit Zuid-Afrika en het hele continent, en manuscripten en archiefstukken die in de leeszaal worden bewaard voor verwerking of digitalisering of in afwachting van overdracht nadat ze zijn gedigitaliseerd.'

Naast waardevol onderzoek over gender, media en aids, is een zeldzame collectie religieuze teksten en woordenboeken van Zuid-Afrikaanse talen verloren gegaan in de brand. 'Enkele titels in deze collectie, gepubliceerd in de negentiende en vroeg-twintigste eeuw, waren ongelooflijk zeldzaam', voegt vicerector Phakeng toe.

Het bibliotheekteam vreest voor waterschade aan de twee ondergrondse verdiepingen door het overvloedige blussen. De aanpalende ruimtes werden gevrijwaard van het vuur door de automatische sluiting van de branddeuren, maar ook hier is men bang voor onopgemerkte schade.

Als een feniks

Het bibliothekenteam van de KU Leuven heeft meteen contact opgenomen met de directeur van de bibliotheek en ook rector Luc Sels heeft gesproken met zijn collega aldaar. 'We weten uit ervaring wat dit betekent, dus we zijn zeker bereid alle mogelijke hulp te geven', klinkt het bij Hilde Van Kiel, directeur van KU Leuven Bibliotheken.

En inderdaad, KU Leuven staat meestal in het lijstje van ergste bibliotheekbranden. In 1914, bij de start van de Eerste Wereldoorlog, werd de bibliotheek op het Ladeuzeplein volledig vernield bij een brand die aangestoken werd door de binnenvallende Duitsers. Tijdens de Tweede Wereldoorlog, bij de Slag om Leuven op 16 mei 1940, brak er brand uit in de pas heropgebouwde bibliotheek na een Brits-Duits artillerieduel. Slechts 15.000 van de 900.000 boeken konden toen uit de vlammenzee gered worden.

Van Kiel lijst enkele mogelijke initiatieven op: kennis en expertise inzake digitalisering ter beschikking stellen, financiering via fondsenwerving, contact opnemen met antiquariaten om de collectie te heropbouwen en een Strava-uitdaging om geld op te halen.

Toen afgelopen jaar de filosofiecollectie van de Universiteit Antwerpen veel waterschade opliep door de inwerkingtreding van de sproei-installatie, heeft het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte van de KU Leuven een grote verzameling dubbelexemplaren in hun richting gestuurd. Dat is volgens Van Kiel niet meteen aan de orde: 'Een special collections-bibliotheek in Zuid-Afrika kan je niet echt vervangen met een West-Europese collectie als de onze. We moeten dus eerst aftoetsen of ze daar wel in geïnteresseerd zijn.'

De bibliotheken van onze alma mater verlenen geregeld hulp aan hun evenknieën in het buitenland. Zo hebben ze hetzelfde gedaan voor een bibliotheek in Praag en lieten ze tijdens een oorlog in Niger zeldzame boeken overkomen om hier te digitaliseren.

Volgens Van Kiel worden onderzoekers die ooit materiaal van de Jagger Library hebben gedigitaliseerd, opgeroepen om die beelden aan de bibliotheek te bezorgen.

Na iedere ramp als deze laait het debat rond digitalisering terug op. Van Kiel: 'Voor bijzondere collecties is dat een groot punt van discussie: gaan we ze maximaal beveiligen en in een afgesloten plaats stoppen?' Ze geeft een voorbeeld uit Denemarken: daar zijn plannen om een magazijn in rotsen uit te houwen met perfecte klimaatregeling. 'Maar dan zijn die werken nagenoeg ontoegankelijk.'

Het komt er dus op aan een afweging te maken tussen veilige bewaring en toegankelijkheid. 'Welke versie je ook kiest, er is altijd een risico verbonden aan het bewaren van fysiek materiaal', zegt Van Kiel.

Ondanks de omvang van de ramp, is hoofdbibliothecaris Ujala Satgoor hoopvol: 'Hoewel we dit verlies hard gaan voelen, zullen we deze storm doorstaan en herrijzen uit de as.'

Dan is het toch een troost om te weten dat onze KU Leuven, zelf twee keer herrezen, daarbij zal helpen.

Kgothi Rapoo bracht verslag uit vanuit Grahamstad, Zuid-Afrika.