‘Als je bulkt van emoties en haat, heb je geen feiten of waarheid meer nodig’

Eens om de vier jaar kleuren we een bolletje in op het stembiljet. Het ganse jaar staat dan in het teken van de verkiezingen. Debatten zijn alomtegenwoordig, iedereen mag z’n mening verkondigen en als de regering niet capabel blijkt te zijn, kan ze vallen. De democratie zoals we die kennen. In de praktijk komen de spraakmakende personen echter enkel uit de politieke en economische elite. Volgens professor Colin Crouch leidt dit ons naar postdemocratie. De democratie wordt minder dynamisch en daarvoor ziet hij drie oorzaken.

Ten eerste worden volgens Crouch de lagere sociale klassen niet goed vertegenwoordigd. Ze zijn niet meer als een groep te identificeren zoals in de industriële samenleving die door een gezamenlijke politieke partij werden vertegenwoordigd. Daarbij komt in Crouch' visie nog de globalisering van de economie. Die zorgt ervoor dat de beslissingen die worden genomen, buiten het bereik liggen van de democratie. Ze worden op een hoog niveau genomen, hoger dan de natiestaat, en dan krijgt de democratie het moeilijk.

Hiermee hangt samen dat de politieke elite los is gaan staan van de stemmers. Burgers worden kopers van politieke diensten. Politici promoten zichzelf door reclame en de inhoud verdwijnt op de achtergrond. Dat zorgt ervoor dat steeds minder mensen gaan stemmen of dat wel doen, maar dan als een ritueel dat eens om de vier jaar moet volbracht worden. Daardoor kan het systeem blijven bestaan. Een ander gevolg is volgens Crouch dat xenofobische partijen gebruik maken van de onvrede.

Twee jaar geleden stelde professor Colin Crouch nog dat we verder op de weg waren naar de postdemocratie. Maar 2016 stak daar een stokje voor: de stem voor Trump en de brexit duidt Crouch als een reactie tegen postdemocratie. Al gelooft hij niet dat Trump en de brexit veel democratisch potentieel in zich dragen. ‘We zien een reactie tegen de symptomen van postdemocratie’, zegt hij terwijl hij uitdoktert hoe hij het schrijfblad moet uitklappen in de kleine aula van het Maria-Theresiacollege. ‘Just like in the trains!’

Emoties zonder waarheid

De twee schokkende gebeurtenissen van 2016 zijn een reactie tegen de symptomen, maar niet tegen postdemocratie zelf?
Colin Crouch: ‘Dit is iets wat ik niet heb besproken in mijn boek. Politieke participatie is altijd een combinatie van rede en emotie. Je kan zeggen dat een van de dingen die postdemocratie overkwam, is dat politiek erg technisch is geworden. Dat vergroot de afstand van de mensen en hun gevoelens. Politiek is te rationeel. De reactie tegen die rationaliteit zorgt voor een grote toename van de rol van emotie en passie. Dat legt ook het concept post-truth uit. Als je bulkt van emoties en haat, heb je geen feiten of waarheid meer nodig.’

‘De Trump- en brexitcampagne, en ook Marine Le Pens campagne, focussen zich op emoties. Erg negatieve emoties van woede en haat. Ze zijn niet geïnteresseerd in rede. Als mensen in een democratie niet redelijk denken, dan nemen ze eigenlijk niet deel aan de democratie. Ze worden geleid door de politici die hun emoties manipuleren.’

Komen we dan dichter bij een postdemocratie?
‘Dat is de grote ironie hier. Het is deels een reactie tegen postdemocratie, maar eigenlijk maakt het alles erger omdat post-truth in een emotionele politiek altijd gemanipuleerd wordt door een kleine groep leiders. Op het einde wordt het zelfs meer postdemocratisch dan een postdemocratie zelf is.’

Dus we komen dichterbij?
‘We bewandelen een nieuwe weg naar postdemocratie; wat niet is wat ik voorspelde. Ik heb Trump en de brexit niet voorspeld. (lacht) Dit is een nieuw vertrekpunt. Het is een reactie tegen postdemocratie, die ons verder weg zal nemen van de democratie.’

Geen Polen, wel Chinezen

Trump, de brexit, extreem rechts en links zijn tegen de globalisering. Globalisering is ook een van de oorzaken van postdemocratie. Kan het tij toch keren?
‘Er is eerst en vooral een enorm verschil tussen Trump en de brexit. Trump is eerder racistisch, vijandig tegenover immigranten én hij is een protectionist. Hij zal een nationalistisch beleid voeren. De brexit is veel complexer, ook al is het onderhuids racisme en gericht tegen immigranten. Het doel van de brexit is eigenlijk om Groot-Brittannië nog meer bloot te stellen aan de globalisering. Ze willen uit de EU om ons meer te laten spelen met de globale economische machten. Er is dus veel ambiguïteit. Ze willen niet dat er Polen naar Groot-Brittannië komen, maar aan de andere kant willen ze succesvol concurreren met Chinese bedrijven om de Britse economie te versterken.’

Was de brexitcampagne dan een non-debat?
‘Het brexitdebat was van erg lage kwaliteit. We hebben nog nooit zoiets meegemaakt. Al een geluk dat het niet was zoals de presidentsverkiezingen in de Verenigde Staten. Daar gingen de debatten vrijwel enkel en alleen over hoe slecht het persoonlijke leven van de tegenkandidaat is.’

‘Bij beide campagnes speelden de sociale media een belangrijke rol. Stemmers konden zich uiten op de sociale media met veelal negatieve en simpele berichten die voornamelijk tegen migranten gericht waren. We kunnen dit geen debat noemen. Het was communicatie onder het niveau van een debat.’

‘Ik zal een voorbeeld geven van Twitterberichten uit de brexitcampagne. Nadat er een jonge Amerikaanse man met Afghaanse ouders mensen had neergeschoten in Florida, zeiden de aanhangers van de brexit: dit zal ook hier gebeuren als we de EU niet verlaten. Er is helemaal geen enkel logisch verband tussen het Britse lidmaatschap van de EU en een jonge Amerikaan met Afghaanse roots die mensen vermoordt. Het onderbewuste bericht was dat er gevaarlijke buitenlanders zijn en dat Groot-Brittannië zich moet losmaken van de EU. Er is geen echte rationele boodschap, het gaat enkel over emoties.’

Kunnen de sociale media geen belangrijke rol spelen in het debat en mensen aanzetten tot actie?
‘Ik heb sociale media altijd in dat licht gezien eigenlijk. Het zorgt ervoor dat mensen kunnen ontsnappen aan de controle van de massamedia. Maar tegenwoordig worden Twitterberichten en dergelijke gebruikt op een manipulatieve manier en dragen ze niet bij aan het debat. Het interessante is om te kijken hoe het komt dat enkel mensen die Trump of de brexit steunden invloed hadden op de sociale media. Ik meen dat het komt omdat haat en woede erg krachtige gevoelens zijn die de overhand kunnen nemen.’

Ondanks die krachtige gevoelens zijn de opkomstcijfers bij stemmingen erg laag. Zou stemplicht een oplossing kunnen zijn?
‘Ik hou niet van het principe om verplicht te stemmen, al krijgt voornamelijk de VS te kampen met erg lage opkomstcijfers. Bovendien is er een erg groot verschil in de leeftijden van de stemmers. Het zijn eigenlijk de oude mensen die de toekomst bepalen. Het leeuwendeel van de jongeren in Groot-Brittannië wilde bij de EU blijven. Het waren oude mensen zoals ik die in grote getale stemden tegen de toekomst van een andere generatie.’

De band gaat soms stuk

Waarom is de opkomst zo laag?
‘Jonge mensen hebben geen band meer met de politiek. De meeste mensen hebben al geen grote interesse in politiek. In het verleden werd democratie gecreëerd door conflicten vanwege sociale uitsluiting op grond van religie en klasse. Dat is nu verleden en vergeten. De jonge generatie voelt helemaal geen sterke connectie meer. Nu ja, hen dwingen om te stemmen, waarom ook niet. Maar politici zouden hen beter stimuleren en interesse kweken. Al is dat niet zo eenvoudig.’

Vanwege de brexit ligt de EU onder vuur. In ‘Post-Democracy’ stelde u dat de EU een belangrijke rol speelt in de democratisering en zo de dominantie van de VS kan uitdagen omdat de VS anders volledig hegemonisch wordt. Denkt u daar nog steeds zo over?
‘De hegemonie van de VS vermoordt zichzelf! (lacht) Maar ik denk nog steeds, ondanks al zijn tekortkomingen, dat de EU staat voor een democratische besluitvorm van handelsakkoorden. De interne markt is niet zomaar een markt. Het is een zone waarin veel wordt samengewerkt rond een sociaal beleid. Als je kijkt naar de infrastructuur in Centraal-Europa en Griekenland die opgebouwd is uit Europese fondsen, naar de solidariteit, de culturele activiteiten, het onderzoek en het onderwijs dat Europa steunt ... De EU is een veel rijker project dan gewoon handelsakkoorden en bijgevolg is het dus wel degelijk gericht op participatie. Geen enkele andere handelsorganisatie ter wereld lijkt hier op. NAFTA (de North American Free Trade Agreement, een handelsverdrag tussen Mexico, de Verenigde Staten en Canada, red.) of de Unie van Zuid-Amerikaanse Naties hebben geen parlement, de EU wel. Maar het sociale aspect van de Europese Unie is wel verzwakt aangezien het neoliberaler is geworden.’

Zou de EU socialer moeten zijn?
‘Ja, en dat is de grote ironie van de brexit. De brexit-stemmers klaagden dat immigranten naar Groot-Brittannië kwamen en druk legden op de welvaartsstaat - ik denk trouwens niet dat dat het geval is. Als het zo is, dan zou het Europese sociale beleid dat tegemoet komen. Als we kijken naar Griekenland en Italië, landen die grote aantallen immigranten hebben, krijgen zij Europese fondsen om die last te helpen dragen. De EU is zo slecht nog niet.’