Is verkiezen verliezen? Rectorverkiezingen vs. rectoraanstellingen

Het Belgische systeem waarin rectoren om de vier jaar worden verkozen is geen evidentie. Vaak worden rectoren aangesteld en dat lijkt ook te werken, maar niet in België.

De rector is het boegbeeld van de universiteit. In België wordt de rector meestal om de vier jaar verkozen, maar dat is lang niet in alle landen het geval.

Wat is dan het voordeel van het Belgische systeem? Kritische stemmen doemen op. Freddy Mortier, vicerector aan de UGent schreef vorige week in De Standaard: ‘Schaf die rectorverkiezingen af. (…) Het bestuursmodel dat impliciet is gebaseerd op de afwisseling van slechts twee gezindten, is achterhaald door de feiten. Tot die feiten behoren de diversificatie van de politieke tegenstellingen.’

Mortier vindt een verkiezing geen goed idee als hij kijkt naar het geld dat ermee gemoeid is: ‘Een instelling met een jaarresultaat van 0,75 miljard euro laten runnen op basis van verkiezingen alleen is a priori al niet zo’n goed idee.’ En ook Mel Collier, ere-hoofdbibliothecaris en emeritus hoogleraar aan de KU Leuven, staat hem daarin bij in De Standaard. Hij vraagt zich af of het zinvol is om een onderneming die anderhalf miljard euro of meer omzet draait om de vier jaar steeds opnieuw toe te vertrouwen aan mensen met weinig of misschien geen managementervaring op topniveau.

Rector is geen CEO

Volgens Herman Daems, de voorzitter van de verkiezingscommissie, is een rector geen CEO: ‘Een universiteit kan je vergelijken met een partnership structuur, waarin er eigenlijk toch weinig echte hiërarchie is. In een universiteit bestaat het systeem niet zoals in een grote bank, waar een CEO tot in het bankkantoor dicteert wat er gebeurt’, aldus Daems. ‘Ik denk dat het belangrijk is dat diegene die leiding geeft aan een universiteit, zeer sterk gedragen is binnen de universiteit.’

Bovendien zijn volgens hem openheid en betrokkenheid twee grote troeven van verkiezingen. ‘Het voordeel van een verkiezing is dat het een heel open en transparant proces is. Als het een commissie is die zich gaat informeren, dan is het een proces waar je niet precies weet wat er gebeurt. Iedereen kan zich kandidaat stellen, iedereen kan zijn opinie vormen en iedereen heeft een duidelijke stem’, vertelt Daems.

Kritische stemmen zijn niet nieuw. In het verleden lag het huidige systeem al onder vuur. De huidige evaluatieprocedure is een overblijfsel van de beleidsploeg onder André Oosterlinck, die rector van de universiteit was van 1995 tot 2005.

Toen dacht men ook na over het aanstellen van de rector. Volgens dat idee zou de rector worden aangesteld voor een periode van acht jaar door een kleine groep op basis van een rectorsprofiel. ‘De toenmalige Academische Raad was niet overtuigd van die bedrijfsmatige aanpak en koos voor een tussenoplossing’, schreef Veto in december 2008 (Veto 3511). Na rectorverkiezingen zou een rector worden aangesteld voor vier jaar, met een mogelijke verlenging van maximaal vier jaar, na een evaluatieprocedure.

Buren gluren

In Nederland worden de rectoren bijvoorbeeld aangesteld. Dat gebeurt door de Raad van Toezicht. Het is een toezichthoudend orgaan zoals bij beursgenoteerde bedrijven. ‘De Raad van Toezicht fungeert erg op de achtergrond’, aldus Henk Strikkers, webredacteur bij het Amsterdamse studentenblad Folia. De Raad wordt benoemd door het ministerie en ze hebben als taak om de financiën en algemene gang van zaken te controleren. ‘Als het goed gaat op een universiteit zie je ze niet, ze grijpen alleen in als het nodig is’, stelt Strikkers.

Net als in België worden ze benoemd voor vier jaar. Als er een nieuwe rector gezocht wordt, komt er een profiel vrij dat opgesteld wordt door de Raad van Toezicht. Vervolgens wordt dat door medezeggenschap van de studentenvertegenwoordigers en de medewerkers van de universiteit besproken en ingestemd. Dan wordt er een sollicitatiecommissie samengesteld, die dan de gesprekken voert. ‘Het is eigenlijk altijd een compromiskandidaat waar niemand problemen mee heeft.’

In tegenstelling tot in België kan de rector niet de hele boel omgooien. De vicerectoren en de rest van het bestuur blijven aangesteld in Nederland, waardoor de rector vooral accenten kan leggen op wat hij of zij belangrijk vindt.

Aan de Universiteit van Amsterdam is de Belgische Karen Maex rector en aan de Vrije Universiteit van Amsterdam is de Indische Vinod Subramaniam. Nationaliteit speelt ook minder een rol in Nederland: ‘Je ziet het vaker gebeuren omdat er steeds meer hoogleraren van andere nationaliteiten naar de universiteiten komen’, aldus Strikkers.

Ook Frankrijk gaat voor een gelijkaardig systeem met een legislatuur om de vier jaar waar de president – de rector – verkozen wordt door een absolute meerderheid van de Raad van Bestuur.

In het Verenigd Koninkrijk zit het wat anders in elkaar. Daar gaan ze vaak nog een stapje verder bij de aanstelling van de vice-chancellor. Veel universiteiten laten zich leiden door headhunters die de universiteiten adviseren. Daar heet de rector chancellor maar de twee stemmen niet helemaal overeen. De chancellor heeft eerder een ceremoniële rol en de echte rol is daar weggelegd voor de vice-chancellor, die rol komt eerder overeen met die van rector bij ons.

Verkiezen is dus niet zo evident als we denken. Het blijkt in onze contreien eerder de uitzondering. Een weloverwogen aanstelling of een geheadhunte rector is alleszins geen unicum.