Zo helpt VR-techn­ologie ons verleden te dekoloniseren

Wanneer het over dekolonisatie gaat, denk je misschien aan een plaatje met uitleg bij een standbeeld van Leopold II. Onderzoekers aan de kunstacademie LUCA School of Arts gooiden het echter over een andere boeg. Met behulp van virtual reality namen ze het Panorama van Congo onder handen. Dat is een kunstwerk uit 1913, dat door de Belgische regering werd besteld om de 'realisaties' van België in Congo in de kijker te zetten op de Wereldtentoonstelling. 

Vanwege zijn grootte en gewicht – het panorama weegt maar liefst 3000 kilogram en is 1600 vierkante meter groot – verdween het schilderij uit de aandacht, en lag het stof te vergaren in een loods nadat het op de wereldtentoonstellingen van 1913 en 1935 werd opgesteld. Tot VR in het spel kwam. 

Mediahistorica en mede-initiatiefnemer van het project Leen Engelen (KU Leuven) herinnerde zich samen met een handvol andere experten dat het kunstwerk nog ergens opgeborgen lag. 'Nu was er de opportuniteit om eindelijk iets met het "vergeten" kunstwerk te doen', vertelt Engelen. 

Door een bril

In het kader van FILM EU RIT werkte LUCA School of Arts samen met universiteiten in Portugal en Ierland om het immense olieverfschilderij te digitaliseren. Wim Forceville, expert in visual design (LUCA), ontwikkelde twee VR-routes waarmee je met behulp van een bril context, maar ook kritische noten bij het panorama terugvindt. Met een VR-bril loop je als het ware doorheen het panorama, terwijl een voice-over historische achtergrond voorziet.

'De keuze voor VR was evident, omdat je met die technologie het best de immersieve ervaring van 1913 kunt benaderen', legt Leen Engelen uit. 'Tegelijk was het niet de bedoeling om het kunstwerk – dat toch bijzonder problematisch is – zomaar te dupliceren. Met VR konden we zowel de pracht respecteren, als broodnodige context en duiding geven.' 

Omdat het om zo'n groot werk gaat, was VR-technologie bijna de enige mogelijkheid om met het Panorama van Congo aan de slag te gaan. 'Het is inderdaad opvallend dat we nu pas over de technologie beschikken om een presentatievorm zoals een panorama te kunnen laten herleven in een digitale wereld', lacht Forceville. 'Je zou dus kunnen stellen dat we op VR-technologie moesten wachten om dit werk te kunnen dekoloniseren.'

Niet eindigend, maar dynamisch

Daarnaast werd het panorama ook op artistiek vlak 'geüpdatet'. Kunstenares Castélie Yalombo herwerkte samen met andere Congolese artiesten enkele choreografieën, die door het team van onderzoekers aan de VR-ervaring werd toegevoegd. 

'Kunst communiceert het onbewustzijn', zegt Wim Forceville. 'Daarom was het kunstwerk een goed beginpunt om na te denken over ons koloniaal verleden. We hebben ervoor gekozen om Congolezen aan het woord te laten: hun interpretatie was heel leerzaam.' 

Al wil Engelen wel benadrukken dat het proces van dekolonisering niet exhaustief of eindigend is. 'Dekolonisering is een dynamisch proces. Onze huidige kritische blik is over vijf jaar misschien al gedateerd. Ik hoop dat er over enkele jaren sprake zal zijn van voortschrijdend inzicht', zegt Engelen. 

Dat denkt ook Yalombo: 'Dit project is een mooi gebaar, maar ook slechts een stap. Ik ben niet zeker of het wel een grote stap is. We hebben als Europeanen nog een lange weg af te gaan in het in vraag stellen van het verleden.'

'Voor veel Congolese artiesten was hun medewerking aan het project soms ook een confronterende ervaring', gaat Yalombo verder. 'Het was soms moeilijk om te zien hoe een het panorama een regime ophemelde dat het Congolese volk en haar geschiedenis zo degradeerde.' 

Veelgebruikte propagandatechniek

Panorama's waren dan ook een veelgebruikte propagandatechniek van koloniserende landen. 'De geschiedenis van panorama's is lang', weet Engelen. 'In het begin en op het einde van de 19de eeuw was het format heel populair. Zo werden in België bijvoorbeeld ook panorama's opgesteld over de Frans-Duitse Oorlog of de Napoleontische oorlogen. Veel landen bestelden zulke projecten om hun versie van de geschiedenis mee vorm te geven.'

'Belgisch-Congo werd dan ook heel positief afgebeeld', zegt Engelen. 'Het panorama brengt de boodschap dat Congo geciviliseerd is, de mensen in Congo een vreedzaam leven leiden en dat Congolezen en Belgen amicaal met elkaar omgaan. We weten natuurlijk dat dat helemaal niet overeenkomt met de realiteit van Belgisch-Congo.' 

Voor het Belgische publiek waren panorama's wel een immersieve, én een indruk­wekkende ervaring. 'Panorama's zaten tussen kunst en vermaak in. Het was een ervaring waarbij je werd opgenomen in een geheel', aldus Engelen. 'Je moet het door de bril van de mensen van toen bekijken: een dergelijke kunstvorm gaf hen het idee van ergens anders te (kunnen) zijn.' Een idee dat bezoekers binnenkort ook zullen kunnen herbeleven, maar dan door een 'gedekoloniseerde' bril. 

The Panorama of Congo komt naar het Afrikamuseum in 2025.