'Wanneer wrede gebeurtenissen zich aan je opdringen, kijk je anders naar het leven'

In het familie-epos Het achtste leven (voor Brilka) volgde Nino Haratischwili een Georgische familie doorheen de turbulente twintigste eeuw. Ze had aanvankelijk de intentie om op de jaren 90 te focussen, maar besefte al snel dat die jaren het resultaat waren van al wat vooraf ging. In haar recentste roman, Het Schaarse licht, keert de Georgische schrijfster terug naar haar geboorteland. Ditmaal focust ze wel op de roerige jaren 90, een periode die ze zelf heeft beleefd.

Het boek volgt vier vriendinnen tijdens de rellen en anarchie die voortkwamen uit de afscheuring van de Sovjet-Unie. Drie van hen komen elkaar jaren later tegen op een tentoonstelling in de Bozar. Dat ontketent een stroom aan herinneringen die de personages misschien liever niet hadden herbeleefd.

Zelf was Haratischwili zes jaar oud toen Georgië zich afscheurde. 'Ik herinner mij weinig van de Sovjet-Unie, maar alle rellen en de chaos die volgden, herinner ik mij wel. Al wat na die onafhankelijkheid heeft plaatsgevonden, heeft een grote invloed gehad op mijn leven.'

'Het schaarse licht' speelt zich af rond de tijd waarin u opgroeide. Heeft u uit uw eigen herinneringen geput voor het boek?'
Nino Haratischwili: 'Grote delen die in het boek worden beschreven, zijn aspecten die ik me goed herinner. In tegenstelling tot mijn vorige boeken heb ik weinig interviews moeten afnemen voor Het schaarse licht. De historische achtergrond is waargebeurd, maar het verhaal is fictief. Ik was zelf heel jong en niet helemaal bewust van mijn omgeving. De personages hebben minder geluk: zij zijn ouder.'

Uw eerste roman ging ook over Georgië, uw tweede ging over de Russische invasie in Tsjetsjenië: Russisch imperialisme is een terugkerend onderwerp.
'Het is een heel persoonlijke kwestie: mijn levensloop is gevormd door al die problemen. De rellen en politieke instabiliteit van Georgië hadden een enorme impact, en ook nu blijven de problemen voortduren.'

'Alles wat in Oekraïne gebeurt, maar ook andere gebeurtenissen van de afgelopen twintig jaar, kunnen we terugvoeren naar hetzelfde probleem. Die kwesties hebben mijn leven beïnvloed, net als de levens van vele andere personen die in bepaalde regio's wonen.'

'Het is niet zomaar een aangelegenheid waar ik op het nieuws iets over meepik; het is een persoonlijke zaak die voortdurend in mijn gedachten zit.'

Angst en verraad

U schrijft onverbiddelijk over onderwerpen als verlies, angst, dood, pijn en verraad. Dat zijn zware onderwerpen die gepaard gaan met hevige emoties. Zijn ze onmiskenbaar deel van de geschiedenis van die landen?
'Die pijnlijke gevoelens heb ik niet uitgevonden: ze kwamen bovendrijven tijdens mijn onderzoek en gedurende de gesprekken die ik heb gevoerd voor mijn eerste boek. Ik wou mij er niet gemakkelijk van afmaken: om de geschiedenis te eren, heb ik mij verdiept in die emoties '

'Op basis daarvan heb ik geprobeerd om een gepaste schrijfstijl te ontwikkelen. Het moest wel emotioneel zijn, anders kon ik beter een geschiedenisboek schrijven. Ik heb geprobeerd om mijn personages te 'kleuren', om zo de wereld in hen te weerspiegelen.'

Was het zwaar om u in die emoties te verdiepen?
'Af en toe wel, maar na jaren ervaring heb ik een gepaste manier gevonden. Je moet een duidelijke lijn trekken tussen het schrijfproces en het dagelijkse leven. Tijdens het schrijven moet je je openstellen voor de emoties en meeleven met de personages, maar telkens wanneer ik stopte met schrijven, sloot ik de deur en liet ik die emoties los. Dat is noodzakelijk om je eigen leven verder te zetten.'

Voor uw laatste boek heeft u zich vooral op eigen herinneringen gebaseerd. Hoe liep dat schrijfproces?
'Het was een heel persoonlijke belevenis. Ik wou dat verhaal al heel lang schrijven om Georgië in de jaren 90 in de schijnwerpers te plaatsen. Omwille van de ingewikkelde geschiedenis heb ik lange tijd naar de juiste aanpak gezocht. Ik wou de gepaste toon en structuur vinden.'

'Eens ik een aanpak had gevonden, was het schrijfproces niet zo moeilijk meer. Ik voelde zelfs een soort opluchting toen het verhaal voltooid was. Ik had het gevoel dat het belangrijk was om mijn verleden op een gepaste manier te analyseren zonder al te emotioneel te worden of me erin te verliezen. Ik had wat afstand nodig om erover te kunnen schrijven; na al die jaren is dat uiteindelijk gelukt.'

Bruxelles, ma belle

U woont intussen in Duitsland. Geografisch was er dus ook afstand tussen u en uw verhaal.
'Ik ben naar Berlijn verhuisd toen ik twintig was en woon er tot op de dag van vandaag. Elders verblijven biedt je nieuwe perspectieven om situaties te benaderen. Wanneer je je in het middelpunt van een situatie bevindt, is je gezichtsveld heel eng. Eenmaal je jezelf verwijdert uit een situatie, kan je die vanuit meerdere invalshoeken bekijken. Je kan de situatie overschouwen als een camera. Maar daar betaal je wel een prijs voor: je bent geen onderdeel meer van het verhaal. '

U schrijft ook niet in het Georgisch, hoewel dat uw moedertaal is. Was het een bewuste keuze om in het Duits te schrijven?
'Aanvankelijk was het omwille van praktische overwegingen. Ik heb in het Duits gestudeerd en sprak min of meer vloeiend Duits toen ik naar Berlijn verhuisde. Daar wilde ik een theaterstuk opvoeren. Dat heb ik dan in het Duits geschreven zodat ik het achteraf niet meer zou moeten vertalen.'

'Het Duits beviel mij wel: ik had het gevoel dat ik meer met de taal kon spelen omdat het mijn moedertaal niet was. Het schept ook weer afstand tussen mij en het verhaal, wat helpt om het te vertellen.'

'Des te langer ik in het Duits schrijf, des te moeilijker het wordt om terug te keren naar het Georgisch. Misschien is het ook omdat ik in Duitsland woon. Als ik naar Georgië was teruggekeerd, was ik waarschijnlijk weer in mijn moedertaal beginnen schrijven.'

'Het Achtste Leven (voor Brilka)' beslaat meer dan duizend pagina's, uw meest recente roman is een klepper van bijna achthonderd pagina's. Hoe lang schrijft u aan zulke boeken?
'Aan mijn eerste boek heb ik vier jaar geschreven. Voor dit laatste boek heb ik drie jaar nodig gehad, maar in de tussentijd zijn er wel onderbrekingen geweest. Zo is mijn tweede dochter in die periode geboren. Dat was moeilijk, aangezien ik graag doorwerk en afmaak waaraan ik begin.'

'Een groot deel van het verhaal heb ik in Brussel geschreven tijdens een residentie van Passa Porta. Ik was hier in de lente: iedereen zat buiten, de zon scheen …'

Is zo het idee ontstaan om de personages elkaar te laten ontmoeten in Brussel?
'Ja, ik was werkelijk verliefd geworden op de stad. De sfeer was aangenaam en ontspannen. Ik heb daar veel ontdekt en gewandeld. Toen kwam het idee: "Waarom niet Brussel?"'

'Ik zocht een reden om de de personages elkaar in het heden te laten ontmoeten. "Waarom zouden ze elkaar opnieuw ontmoeten? Waarom herinneren ze zich zaken die ze liever vergeten waren?" Zo kwam ik op het idee van een tentoonstelling. In de Bozar worden de personages gedwongen om te kijken naar foto's waar ze deel van uitmaken. De personages worden geconfronteerd met een geschiedenis die ze zich niet willen herinneren: ze kunnen niet wegvluchten.'

In uw vorige romans speelden tijdsprongen ook steeds een belangrijke rol. Hoe belangrijk vond u het om het heden een rol te geven in een boek dat zich voornamelijk in het verleden afspeelt?
'Het is belangrijk om dezelfde reden dat ik zelf tijd nodig had om het verhaal te schrijven: voor zulke gebeurtenissen heb je afstand nodig.'

'Er moet tijd verstrijken voor je kan beseffen wat er is gebeurd, wat het betekende en waarom mensen handelden zoals ze deden. De personages kunnen pas later over de gebeurtenissen praten. Ik had enkel een reden nodig om hen in het heden te laten praten: dat werd dan de tentoonstelling in de Bozar in Brussel.'

Noodlot en schuld

Uw eerste roman bevat een vleugje magisch realisme. Telkens wanneer iemand volgens een geheim recept een verslavend lekkere chocoladedrank bereidt, dreigt er onheil. Wat was het idee erachter?
'Het chocoladedrankje symboliseert een soort noodlot of voorbestemdheid. Toen ik met mensen sprak over de geschiedenis en zelf over het Sovjet-regime las, ontdekte ik dat veel mensen zulke ideeën koesterden. Het dictatoriaal bewind in de Sovjet-Unie dwong mensen om hun leven op een bepaalde manier te leiden. Het is gemakkelijker om daarmee om te gaan als je gelooft dat je leven door een hogere instantie wordt bepaald: door God, Stalin of de Communistische Partij.'

'Het is echt een manier van overleven: als je probeert om je eigen geluk te vinden en je eigen leven te creëren in zulke omstandigheden, dan word je gek, want alles werd van buitenaf bepaald. Wanneer zulke wrede gebeurtenissen zich aan je opdringen, kijk je anders naar het leven dan mensen met een vrij leven. De chocoladedrank liep als een rode draad doorheen het boek om die kwestie van het noodlot te symboliseren.'

De meeste personages die lijden onder hun lot zijn vrouwen. Was het een bewuste keuze om te focussen op vrouwelijke personages?
'Ja, die keuze heb ik bewust gemaakt. In de eerste plaats voelt het natuurlijker aan omdat ik zelf een vrouw ben, maar ik denk in het algemeen dat we nood hebben aan verhalen vanuit het perspectief van vrouwen. De literatuur is verzadigd met mannelijke stemmen en verhaallijnen.'

'In het bijzonder voor mijn laatste roman was het noodzakelijk om het verhaal vanuit een vrouwelijk perspectief te vertellen, aangezien de achtergrond waartegen het zich afspeelt een duistere en perverse versie van een patriarchale samenleving is. Vrouwen vielen buiten de machtsstructuren, maar werden er wel door getroffen.'

Een ander element dat opduikt doorheen uw roman is de schuld die mensen thuis voelen voor de immorele handelingen doorheen de dag of uit hun verleden. Ze proberen die zelfs te verbergen, alsof ze verschillende persoonlijkheden hebben.
'Dat is een prominent fenomeen. Ik heb het zelf niet meegemaakt, maar kan me inbeelden dat mensen bepaalde zaken over hun dag verzwijgen eenmaal ze 's avonds thuis komen. Het fascinerende is dat alle familieleden en vrienden vaak wel op de hoogte zijn van wat die persoon overdag uitspookt of in het verleden heeft gedaan. Natuurlijk weten ze het, maar iedereen liegt en doet alsof ze niet op de hoogte zijn.'

'Uiteindelijk heeft dat een impact op iedereen. Ik kan me niet voorstellen dat je zulke zaken gewoonweg negeert en handelt alsof alles in orde is. Het moet wel iets doen met mensen, aangezien er toch een sprankel geweten of ethiek op je 'deur' bonkt. Maar misschien word je er na verschillende jaren wel beter in om zulke gevoelens te negeren.'

Tolstoj uit Tbilisi

Hoe is uw band met Georgië momenteel?
'Ik ben nog maar net terug uit Tbilisi (de hoofdstad van Georgië, red.) waar ik de premières voor mijn theaterproductie heb geleid. Het grootste deel van mijn tijd breng ik in Berlijn door, maar ik probeer zo veel als ik kan naar Georgië te gaan. Ook wanneer ik in Duitsland verblijf, sta ik in contact met vrienden uit Georgië. Ik leef tussen beide werelden in.'

Intussen zijn veel Russen naar Georgië gevlucht. Hoe voelt dat, nu de geschiedenis nog vers in het geheugen zit van veel Georgiërs?
'Het is een bizarre situatie. Aan de ene kant is een vijfde van het land bezet door Rusland, aan de andere kant ontvangen we vluchtelingen uit hetzelfde land. Het is niet gemakkelijk om daarmee om te gaan. Niet elke Rus is fan van Poetin, maar evenmin maakt elke Russische toerist onderdeel uit van de oppositie.'

'De geschiedenis is helaas springlevend: het blijft zich herhalen. Eigenlijk is de geschiedenis nooit opgehouden, het Westen heeft er gewoon geen aandacht aan geschonken. Door de oorlog in Oekraïne is de kwestie weer duidelijker geworden voor het Westen omdat het probleem dichterbij is gekomen. Maar het is niets nieuws onder de zon. De vorige eeuw speelden de kwesties zich af onder een ander regime, maar de afgelopen twintig jaar gebeurde het evenzeer.'

Om af te sluiten: u wordt vaak vergeleken met de Russische schrijver Leo Tolstoj, aangezien u ook lange romans schrijft waarin u over grote gebeurtenissen schrijft aan de hand van kleine levens. Vindt u dat een eer?
(Lacht) 'Natuurlijk is het een eer, maar ik moet altijd lachen met zulke vergelijkingen. Mensen willen dingen graag categoriseren en schrijvers met elkaar vergelijken, maar uiteraard denk ik er zo niet over. Ik begin niet aan een roman met het idee dat ik zoals Tolstoj wil schrijven. Je kan iemand niet zomaar nadoen; je moet het op je eigen manier doen. Maar het is een compliment dat mensen parallellen zien.'