Van gene tot meme

Het woord meme dekt vele ladingen. Online gaat het vooral om video’s, gifs of foto’s, vaak vergezeld van stukjes tekst. Je vindt ze voornamelijk op sociale media als Facebook en 4Chan. Het begrip ‘dank memes’ verwijst dan weer naar memes die hun populariteit verloren en om ironische redenen worden gebruikt. De extreem harde en aanstootgevende memes worden tegenwoordig eveneens vaak ‘dank’ genoemd.

Memes als kroonjuweel van de evolutie?

De term ‘meme’ werd voor het eerst gebruikt door Rickard Dawkins in 1976. Zijn befaamde boek ‘The Selfish Gene’ handelde over genetica, maar in het elfde hoofdstuk beschreef Dawkins het equivalent van de gene als de meme. Sommigen vonden dat concept revolutionair, anderen meenden dat het gewoon een ander woord voor ‘cultuur’ was.

In 2010 werd hoe dan ook duidelijk dat internetgebruikers het woord meme gingen hanteren om online content te beschrijven. Ineens werd de term razend populair en waren memes ook niet meer weg te slaan uit onze Facebookfeeds.

We delen bijzonder veel online. In het verleden duurde het even vooraleer memes wijdverspreid raakten onder hun gebruikers, maar het internet bracht daar verandering in. Wat we vandaag de dag online met memes doen stemt ook in grote mate overeen met het concept dat Dawkins op het oog had.

Dawkins beschreef hoe bepaalde ‘inhouden’ (ideeën, gebruiken, etc.) gepromoot en verspreid raken van het individuele naar het maatschappelijke niveau. Die verspreiding gebeurt ‘memetisch’. Mensen verspreiden kleine stukjes betekenis van persoon tot persoon, tot ze geleidelijk uitgroeien tot sociale fenomenen, die het zelf overstijgen.

Vaak gebeurt dat zonder dat we het goed en wel beseffen en zonder dat we een politiek of enigszins betekenisvol doel voor ogen hadden. Vaak gebeurt dat gewoon zomaar, omdat het grappig is of om de tijd te doven. Een voorbeeld waarbij er wel een intentie was om sociale doeleinden te bereiken, was de Ice Bucket Challenge.

Wanneer is het een meme?

Het type memes waar we online zo smakelijk om lachen, bestond ook al voor het internet. Het waren vooral artiesten die het soort afbeeldingen dat we vandaag meme zouden noemen de wereld in stuurden. Een goed voorbeeld van zo’n pre-internet meme is de afbeelding ‘Andre the Giant has a posse’, wereldwijd verspreid door skaters die de graffiti overbrachten op stickers.

Na een tijdje is deze afbeelding versimpeld en in die eenvoudigere vorm echt bekend geworden. De meeste mensen kennen de afbeelding van op t-shirts en sweaters met de boodschap OBEY eronder gedrukt. Dat was volgens de originele artiest een verwijzing naar de cult-klassieker They Live en een parodieëring van propaganda.

Een van de eerste echte internetmemes was een gif van een dansende baby. Andere pioniers waren de zogenaamde ‘demotivators’ . Dat waren foto’s van ‘inspirerende’ posters in een zwarte kader met een grappig opschrift eronder. Een andere vroege vogel is de O RLY uil, een foto van een verwarde uil met de opschrift O RLY? ('oh, really?') eronder. Het werd gebruikt als een sarcastisch antwoord op een domme vraag.

Aanvankelijk waren memes bedoeld voor een select publiek, zoals mensen met specifieke interesses, fans van bepaalde media, etc. Ze werden vooral uitgewisseld op zogenaamde ‘messageboards’. Pas met de komst van Facebook zouden memes het grote publiek bereiken.

Een foto op zichzelf is bijna nooit een meme – het wordt pas een meme wanneer een grote groep mensen die foto op een onbedoelde manier begint te gebruiken. Een foto wordt geüpload in een serieuze context, vervolgens gaat iemand ermee aan de haal die er wat lolligs van maakt. Enkele komische en ironische noten later stijgt het beeld in populariteit, tot het uiteindelijk alom bekend wordt omwille van de satirische ondertoon.

Memes kennen hun oorsprong vaak op internetfora als 4Chan of Reddit, maar raken pas bekend via sites als Facebook of Tumblr, de populairdere media. Na verloop van tijd raken de memes dan weer in onbruik (‘ze sterven’) en maken ze het podium vrij voor een nieuwe garde aan leutige plaatjes. Ondertussen kunnen we al spreken van de ‘memes van de maand’ en wordt dat door internetgebruikers gedocumenteerd in kalenders.