Symbolen uit popcultuur kleuren straatprotesten wereldwijd

Myanmarese manifestanten staken voorbije maanden massaal drie vingers in de lucht. Ze verwijzen daarmee naar verzet in de districten van Panem, deelgebieden die in The Hunger Games onderdrukt worden door het Capitool. Ook Thailand en Hongkong gingen Myanmar al voor.

Een paar jaar geleden werd in Miami actie gevoerd voor strengere wapenwetgeving met verwijzingen naar Three Billboards Outside Ebbing. Op drie vrachtwagens stond de boodschap slaughtered in school / and still no gun control? / how come. Marco Rubio? Daarmee linken de protesteerders het wapengeweld aan een onopgeloste moord uit de film, die ook maar geen prioriteit kreeg door de autoriteiten.

Het bekendste voorbeeld is wellicht het Guy Fawkes-masker. Verwijzend naar de bekendste man achter het Gunpowder plot, kreeg het masker een glansrol in veel protesten nadat graphic novel V for Vendetta in de jaren 80 uitkwam, met een extra impuls na de verfilming in 2005. In een dystopische nabije toekomst - intussen verleden - initieert hoofdpersonage V protest tegen het fascistische regime in de hoop anarchie te installeren.

Belichaming van een idee

Het gebeurt al langer, maar de laatste tijd steeds vaker, dat protestideeën verspreid worden via symbolen uit de popcultuur. V for Vendetta vertelt zelf over de kracht van symboliek: 'Beneath this mask there is more than flesh. There is an idea.' Het masker is volledig zijn eigen leven gaan leiden en wordt tot op vandaag gebruikt in anti-establishment protesten tegen financiële instituten, banken en politici.

Alan Moore, striptekenaar van V for Vendetta, zegt dat het voelt alsof zijn karakter 'op de een of andere manier het rijk van de fictie heeft ontsnapt.' Meest bekend is het masker wellicht van Anonymous, de activistische groep hackers die in 2008 protesteerde tegen Scientology. Het masker duikt intussen wereldwijd op en kon ook niet ontbreken in de bestorming van het Capitool in januari. Ook Anonymous for the voiceless, een organisatie die strijdt voor dierenrechten, gebruikt intussen de maskers.

Daarnaast wordt de figuur van de handmaid, een vrouw die moet zorgen voor nageslacht uit de dystopische roman The Handmaid's Tale van Margaret Atwood, in uiteenlopende contexten gebruikt. In Philadelphia stond een groep vrouwen de toenmalige, conservatieve vice-president Mike Pence op te wachten, in Londen wachtten vrouwen in kostuum Trump op. In Buenos Aires protesteerden handmaids voor legalisering van abortus en in Ierland kwam ook de verstrengeling van Kerk en staat bij het protest kijken. Verschillende contexten, maar wel een duidelijke rode draad.

De specifieke achtergrond waartegen de protesten zich aftekenen, is in alle landen verschillend. Maar in het licht van de handmaid vervagen die verschillen. De kostuums herleiden elke situatie tot zijn essentie: overheidsingrijpen in het recht van een vrouw over haar lichaam te beschikken. Wie de rode capes en witte kappen ziet, ziet geen specifieke wetgeving, politieke situatie of nationale geschiedenis meer: er zijn enkel nog vrouwen die opkomen voor hun rechten.

Margaret Atwood vertelde aan The Guardian over de kracht van het visuele: 'Vrouwen kunnen het gebruiken zonder bang te moeten zijn voor arrestaties omdat ze overlast veroorzaken.' Het is een manier om op doordachte manier de pers te halen én een begrijpelijke boodschap over te brengen. Persaandacht vereist geen enorme mensenmassa's als er iets anders opmerkelijks te melden is.

Cultureel tact

Naast de roep om persaandacht zijn cultuursymbolen ook op andere vlakken een vorm van tactvol protest. Dankzij de symbolische kracht kunnen mensen op een vreedzame manier hun ongenoegen uiten. Culturele symbolen gaan vaak ook hand in hand met anonimiteit. Anonymous-maskers bieden naast bescherming ook onbekendheid.

In Hongkong liep het sommige avonden vol met Jokers. Gezichtsherkenning en gerichte vervolging blijken moeilijker wanneer het wemelt van wit gepoederde clownsgezichten. Een tactiek van prooien om roofdieren te verwarren, die de mens van de zebra's overgenomen lijkt te hebben. En er schuilt natuurlijk ook een symbolische betekenis achter de schmink. Het verwijst naar het gevoel van ongehoord te blijven en niet serieus genomen te worden, een gevoel dat ook in Beiroet heerste.

Symbolische acties zijn ook moeilijk te verbieden omdat machthebbers of regimes zelf de impliciete verwijzing expliciet moeten maken om in te grijpen. Zo projecteerden verschillende cinemazalen 1984 weer op het grote doek na Trumps verkiezingsoverwinning, een film naar de gelijknamige roman van George Orwell over een autoritair regime. Onmogelijk te verbieden zonder de initiatiefnemers gelijk te geven.

Margaret Atwoord ziet dezelfde tactiek achter de protesten met handmaids: 'Niemand kan hen ervan beschuldigen onbescheiden te zijn: ze zijn goed bedekt. Maar iedereen die deze groepen vrouwen ziet, weet wat ze bedoelen in de context van het individuele protest, of het nu Ierland, Argentinië of Arizona is.'

Culturele referenties putten daarnaast ook kracht uit hun ondermijnend karakter. De symbolen worden meteen gelinkt aan verhalen en emoties en kunnen zo een beeld creëren van de geprotesteerde waar hij geen grip op heeft. Zelfs als de analogie disproportioneel of absurd is - des te meer als hij disproportioneel of absurd is - zorgt de associatie voor reputatieschade. De geprotesteerde, of 'het geprotesteerde', verliest alle controle. Manifestanten in Myanmar en Hongkong creëren een pijnlijke lijn tussen hun realiteit en de kroniek van de staat, alsof beiden niets meer met elkaar te maken hebben.

Dystopie & komedie

De culturele protestsymbolen zijn vaak ontleend aan dystopische boeken en films. Soms zijn ze in die dystopie ook al een uiting van verzet, soms is het de realiteit. In een menigte verwijst het symbool dan niet meer enkel naar de dystopie als cultuurproduct, maar naar de fragiliteit van een samenleving en de maakbaarheid van onze toekomst.

De witte kappen confronteren ons - de wereld - met de objectivering van vrouwen in verleden, heden en toekomst, de drie opgestoken vingers met onderdrukking in alle mogelijke vormen. Ze lijken ons te waarschuwen, ons met beide voeten op de grond te houden door te tonen dat de mensheid in staat is zichzelf de duisternis in te storten.

Maar naast dystopieën kan het ook anders. 'Down with this sort of thing', een slogan uit de Ierse komedische sitcom Father Ted, ontpopte zich tot een protestslogan die van het Verenigd Koninkrijk de sprong over de Atlantische Oceaan waagde. Wat in de aflevering apatisch, door de bisschop geïnitieerd protest is tegen een zogenaamd blasfemische film, belichaamde op straat ongeloof en bijna verveling met bepaalde wantoestanden. De realiteit wordt zo geridiculiseerd dat er geen uitleg meer nodig is. Verschillende komedies, waaronder stervoorbeeld The Great Dictator, hadden de kracht van ridiculisering al geïllustreerd. Nu is die van de film naar het protest overgewaaid.

Emotie

Het protest kruipt dus niet enkel in de cultuur: de cultuur kruipt ook het protest binnen. De vinger leggen op de bron van de kracht achter culturele symbolen is moeilijk, maar het lijkt te maken hebben met universaliteit en emotie. Symbolen creëren sowieso al herkenbare, simpele boodschappen die wereldwijd leesbaar zijn, maar culturele symbolen voegen daar emoties aan toe. De emotionele associaties die we met verhalen maken, vormen de voedingsbodem van een gevoel van verbondenheid. Daarbij staat niet de factuele toestand voorop, maar het begrijpen en herkennen van menselijke emoties.

Er worden in Myanmar dan wel geen hongerspelen georganiseerd, de drievingerige groet is een onmiskenbare kreet naar vrijheid en een symbool van solidair verzet die wereldwijd wordt begrepen. De groet doet denken aan Katniss, aan de arena, maar vooral het citaat dat onlosmakelijk aan de trilogie van Suzanne Collins is verbonden: 'Hope is the only thing stronger than fear'. Zo keert de hele wereldgemeenschap terug naar de emotie, misschien wel de essentie.