Recensie: virtuele rondleiding 'Present' in FOMU

Het Antwerpse Fotomuseum (FOMU) lanceerde vorige maand haar eerste virtuele rondleiding. Het voorbije half jaar wist overzichtstentoonstelling Present van Belgische fotograaf Stephan Vanfleteren maar liefst 125.000 bezoekers te lokken, maar door de coronacrisis sloten de deuren. Creatief stilt het Fotomuseum je culturele honger: als jij niet tot de expo geraakt, komt Vanfleteren wel tot jou. Een culturele uitstap vanuit je luie zetel.

Rijen lijken & knikkende knieën

In zes afleveringen brengt FOMU-gids Karolien Bogaerts jou in aanraking met het werk van Stephan Vanfleterens. De eerste video begint dan ook bij het begin van zijn carrière. Wat waren de angsten en interesses van de jonge Vanfleteren? Hij begon als een twijfelende fotograaf: 'Toen ik jong was, had ik nog niet het lef om passanten van frontaal en dichtbij te fotograferen.' Toch waagde hij zich van meet af aan op straat. 'Straatfotografen zijn de dappere soldaten van de fotografie.'

Vanfleteren kwam snel in de journalistiek terecht. In opdracht van De Morgen vertrok hij op z'n 24 jaar 'met knikkende knieën' naar Rwanda. Het was april 1994 toen een nieuwe moordpartij tussen Tutsi’s en Hutu’s van start ging. De contouren van genocidale gruwelijkheden ontwikkelden op beeld in een donkere kelder achteraf.

Vanfleteren blikt terug: 'Het is 25 jaar geleden, in juli 1994, dat ik nog mijn kodak-doodskist aan negatieven geopend heb. Bestaat die foto, waarvan ik denk dat ik ze gemaakt heb, echt? Of heb ik wat ik dacht gezien te hebben nooit gefotografeerd? In de doos van Pandora ligt mijn antwoord.'

'Rijen lijken lagen op straat als dekens en matjes van gerolde lichamen, netjes in het verlengde van elkaar. Hoe ze daar lagen, is als hoe bij ons het huisvuil klaarstaat om te worden opgehaald', verhaalt Vanfleteren. 'Alles wat minder erg is dan de genocide valt in mijn gedachten wel mee. En alles is minder erg.' Hoe bloedmooi deze reportagebeelden ook mogen zijn, ze zijn niet representatief voor Vanfleterens oeuvre. Zo’n groot lijden komt in zijn fotografie niet meer voor.

Lof der beelden

Vanfleteren is bekend om zijn zwart-witstijl. In twee kleuren vat hij sobere landschappen samen. Het verwoeste gelaat van een zeeman, of de leegte van het paadje waar hij aan voorbij wandelt: op beeld neemt hij ze vast. Tegelijkertijd laat hij ze los, de landschappen bewegen voort. Of omgekeerd: met een lange sluitertijd zorgt hij dat een deel van de foto overbelicht verdwijnt. Zo staan zijn stillevens nooit stil. Of hij nu een golf capteert, een doodlopende straat, een leegstaand appartementsblok of natte voetsporen: ze nemen je mee. Alsof jij zelf voorbij wandelde.

Toch kent zijn fotografie ook een schaduwkant: waar blijft kleur? Zelfs zijn kleurenfotografie grenst meer aan zwart-wit. Het is alsof er maar een variëteit aan grauwe donkere tinten bestaat. Toch is het bewonderenswaardig dat zijn zwart-witverhalen ons nooit vervelen. Hij weet vaak een extra element in te voegen. Een rimpel met een verhaal, de angst in iemands ogen: een portret is nooit alleen maar een portret.

Samenraapsel Vanfleteren

Overzichtstentoonstelling Present weerspiegelt Vanfleterens heen en weer schipperen, tussen de heimat van landgenoten, dicht bij de thuisbasis, en exotische gruwelijkheden, steeds verder van zijn bed. Toch is er een constante: de fotograaf blijft aanwezig. Er hoeft geen diepe filosofie achter deze tentoonstelling schuil te gaan. De dertig jaren aan gebundelde beelden vormen een representatief samenraapsel van Vanfleteren.

Fotograferen gaat voor hem over aanwezig-zijn in het moment. Je legt een waarheid vast, die niet van horen zeggen is. Je bent er gewoon. 'Als kroongetuige op de scène, sneuvelt onderweg door een gaatje van licht al één waarheid.' Je bent er ook niet. 'Onderbelicht tussen de lijnen van de pixels, schuilt de fotograaf.' Fotografie houdt zich per definitie bezig met momentopnames, maar Vanfleteren maakt kunst van het momentane.

Duizend woorden & drie beelden

In zijn reeks Belgicum belichaamt Vanfleteren het gezicht van zijn vaderland. Zelf papa geworden, besloot hij thuis te blijven. 'De kleine driehoek die België is, ken ik als mijn broekzak.' Met zijn metalen doos doorkruiste hij onze artificiële landsgrens op zoek naar beelden. België, een kunstmatig land verdeeld op het politieke toneel. Maar ook: het belgenland, eengemaakt in haar gedeelde weemoed en culturele verdeeldheid. 'Opgroeien aan zee maakt van een mens een nostalgicus of een commerçant. Bij mij is het dat eerste geworden', vertelt Vanfleteren.

In Oostduinkerke nam Vanfleteren dit beeld vast op camera. Met een lange sluitertijd vormden zich de contouren van uitdijende wateren hand in hand met een uitgestrekte hemel. Alsof lucht en zee samen voor de foto neerbuigen. De zee strandt vaker in Vanfleterens werken: 'Op nog geen honderd meter stond mijn ouderlijk huis van de duinen aan de Noordzee. De duinen vormden het decor voor mijn eerste landschappen.'

Mijn bewondering, als fotograaf, verdient hij echter voor de intimiteit in zijn beelden. Hij weet de ogen van de mensen naar je toe te spelen. Rollend als een bal komen ze aan de overkant: haast ongemakkelijk palmt de blik jouw gedachten in. Wat doe je met de ogen van een man, wiens blik bevlekt is van armoede en ellende. Hoe wrijf je dat zeer nog uit jouw ogen? Haast te intiem focust hij op menselijke gelaten. Vanfleteren heeft lef.

De bovenstaande man was voor Vanfleteren een van de bijzonderste mensen die hij gefotografeerd heeft. Theofiel verloor zijn ouders vroegtijdig, waardoor hij al heel snel op een boerderij moest ploeteren. Dit portret is representatief voor Vanfleteren. Frontaal en van dichtbij legt hij de mensen op beeld. Zonder technisch gedoe; recht de ogen in.

Een van zijn meest iconische beelden is De Basiliek van Koekelberg. Verstopt als een kind nam Vanfleteren deze foto op het terras. Het is een van die one shot-beelden. Je bent er of je bent er niet. Vanfleteren was de juiste persoon op het juiste moment. 'Die plaats, in die seconde, was de beste plek waar een fotograaf waar ook ter wereld zich kon bevinden.' Vanfleteren creëerde de schoonheid niet, maar was wel bliksemafleider. En hij sloeg raak.

Wat het beeld nog meer waarde geeft, is haar tijdloosheid. Hoewel de foto in 2000 is getrokken, had ze evengoed jaren voordien genomen kunnen zijn. Enkel kenners van de Brusselse Basiliek van Koekelberg weten van niet. Deze foto zal ons jaren blijven raken, ook al kunnen we het hoe en het wanneer ervan niet thuisbrengen.

Eenvoudig verteld

Present is een overzichtstentoonstelling met uiteenlopende beelden van Stephan Vanfleteren. Hij is een fotograaf van vele stijlen: van straatfotografie over reportagefotografie tot kunst. Present is even eclectisch als hijzelf, maar een ding hebben alle foto's gemeen: zijn beelden zijn er om aan te staren. Niet elk beeld is even uitzonderlijk, of technisch subliem, maar dat hoeft ook niet. Vanfleteren raakt ons in zijn eenvoud.

De citaten in dit artikel zijn overgenomen uit tentoonstellingsteksten en uit Present, Stephan Vanfleterens oeuvre-overzicht in boekvorm.