Recensie: ‘Van Eyck in Bruges’ en ‘Van Eyck. Een optische revolutie’

Na amper een dag sloten de deuren van de tentoonstelling 'Van Eyck in Bruges' in het Groeningemuseum in Brugge, en na een maand viel de expositie 'Van Eyck. Een optische revolutie' stil in het Museum van Schone Kunsten (MSK) in Gent. Een grote zonde, aangezien dit internationale samenraapsel Van Eyck ook het Van Eyckjaar moest inluiden. Die bellen klonken alvast luid: op één maand had het MSK maar liefst 120.000 bezoekers weten te lokken.

Een heropening bleek niet realistisch, verzekeringspremies verlengen voor de meer dan 100 uitgeleende werken was niet haalbaar. Nogmaals: wat een zonde. Dit was de eerste keer in de geschiedenis dat zoveel Van Eycks in een tentoonstelling gebundeld werden. Zo moeten 150.000 museumgangers een ticket terugbetaald krijgen. Een bedrag van 3 miljoen. Of hierna een financiële kater volgt voor de musea is nog onduidelijk.

Optische revolutie: digitaal.

600 jaar geleden brachten de Vlaamse primitieven, waaronder Van Eyck, een optische revolutie teweeg. Van Eycks realisme in olieverf fascineert kunstenaars tot op heden. Door de coronacrisis zullen we zijn oeuvre in het Gentse Museum voor Schone Kunsten enkel nog digitaal kunnen bewonderen. Alle fragmenten van de audiogids staan online en een video walst je de tentoonstelling in. Holger Borchert, directeur van Musea Brugge en tevens curator van de tentoonstelling in het MSK, verwoordt het als volgt: 'Ik geef je een glimp van wat je mist.'

Focus op het frivole schaamhaar en de naaktheid van Maria. De virtuele rondleiding begint met de uiterste panelen van de binnenzijde van het Lam Gods. Borchert wijst ons op alle details. Soms zijn zijn opmerkingen overbodig (ja, de verboden vrucht ziet er gevaarlijk uit), maar soms ook een echte meerwaarde: hij wijst ons op onopgemerkte kleinigheden, zoals de glurende mensen uit hun ramen, of de schaduwen van de huizen. 'Van Eyck haam details haast obsessief aan', klinkt het. Hoewel niemand van twee meter afstand details in Van Eycks werken kon zien, schilderde hij ze toch. Zelfs de lijsten lieten een schaduw achter in het schilderij. Zo realistisch was Van Eyck dus.

Onbeslist- realistisch

Mijn favoriete werk uit de Gentse Expo is De Heilige Barbara van Nicomedië. De discussie of het werk al dan niet af is, wordt polemische gevoerd Voltooid of onafgemaakt, de zwart-wit tekening barst van de details. Architecturale details van een gotische kerktoren, maar ook een landschap aan werklieden weerklinkt in het schilderij. Terwijl een vrouw verdrinkt in de pagina’s van haar gebedenboek, verdrink jij mee.

Verder verbaast mij hoe echt Van Eycks portretten overkomen, zeker omdat ze zes eeuwen geleden getekend zijn. Hoe realistisch de vingers zich vouwen in handen, hoe een blik van een man je in de ogen staart. Ik citeer: 'Van Eyck maakt betere sculpturen dan de beeldhouwers zelf.'

Brugse vergelijking

Waar de expositie in Gent thematisch sterk in de schoenen staat, is de tentoonstelling in Brugge meer gericht op de geschiedenis. In Gent legt Holger Borchert de focus op de werken, en uitsluitend de werken. Zo wordt wel de volledige symbolische achtergrond toegelicht: zeven neervallende gouden lichtstralen verwijzen bijvoorbeeld naar de zeven geschenken van de Heilige Geest. Maar op een handvol opmerkingen na blijft de geschiedkundige schets van de 15de eeuw onuitgesproken. Een enkele opmerking die me bijblijft: 1420 was het decennium van de blauwe hoofddoeken. Voor de rest werd er geen woord vermeld over Van Eycks leven of de periode waarin hij leefde. Weinig geschiedkundig dus.

Maar waar de Gentse rondleiding in gebreke blijft, komt 'Van Eyck in Bruges' sterk uit de hoek. Zo verschaft Jan Dumolyn, historicus en professor aan de UGent, ons de nodige info. We leren dat meester Van Eyck hofschilder was voor de Bourgondische hertog Filips de Goede. De Brugse geschiedenis wordt evengoed geschetst: als knooppunt van handelsnetwerken, bracht Brugge twee werelden samen. Zo geraakte Van Eyck aan de benodigde pigmenten en stoffen om zijn oeuvres te voltooien. Van Valenciaanse tegels tot koningsblauw, in de 15de eeuw had Brugge alles.

Virtueel, te veel?

Op het eerste gezicht brengt de virtuele rondleiding ons geen meerwaarde ten opzichte van een normale. Achteraf bekeken wel: de beelden blijven nazinderen. Zo kan je het beeld stilleggen, en videofragmenten opnieuw bekijken. Hoewel je niet op dezelfde manier afstand kan nemen van de werken, heb je wel de gelegenheid om ze van extra dichtbij te bekijken.

Bovendien zijn zowel het hoofdonderwerp als de details even merkbaar op het vlakke scherm van je laptop. In de realiteit daarentegen vallen de details minder op doordat het werk meer reliëf kent. Zo treden de gebouwen en de landschappen meer naar voren. Een gebrek aan reliëf kan dus blijkbaar ook een voordeel vormen. Maar het grootste voordeel aan virtuele rondleidingen: het is gratis.

Brugge kiest meer voor tekst dan beeld. Meer dan een virtuele rondleiding, voelt dit digitaal alternatief aan als een opengelegd archief. Ik blijf op mijn honger zitten.

Muggenzifter van details

Van Eyck observeerde de werkelijkheid, waarna hij de gevangengenomen details uitschilderde op doek. Van kerkelijke muurschilderingen en plaveistenen die het Oud Testament verhalen tot opspattend water uit een fontein.

Maar Van Eyck gaat verder dan een afbeelding van de werkelijkheid. Hij wil niet louter nabootsen, maar ook een illusoire realiteit creëren. Zo lijken de beelden van Maria en de engel Gabriël op de Annunciatiedyptiek zo levensecht gebeeldhouwd in steen. Toch blijven het slechts schilderijen gedirigeerd in een taal van optische illusies aan trompe-l’oeil-effecten. Van Eycks schilderijen bootsen standbeelden zo goed na, dat je ze bijna niet van elkaar zou kunnen scheiden. Van Eyck is, voor mij, een muggenzifter van details, die ze weet te veroveren, tot werkelijkheid om te vormen. Bevangen door een illusie aan levensechte details.