interview> ‘Kant zouden we nooit een job aan de universiteit geven’
Navraag: Alicja Gescinska
Wekelijks neemt filosofe Alicja Gescinska je in 'Wanderlust' op Canvas mee in het leven van inspirerende filosofen, kunstenaars en wetenschappers. Veto draait de rollen om.
Wie haar in Wanderlust ziet, zou het niet vermoeden, maar Alicja Gescinska doet het niet graag rustig aan. Zelfs nu de Pools-Vlaamse hoogzwanger is, kan er probleemloos een interview bij. ‘Ik heb het gevoel dat ik mijn bestaan moet rechtvaardigen.’
Hoe ben je als Poolse in België beland?
Alicja Gescinska: 'In 1988, toen ik zeven was, zijn mijn ouders het communistische Polen ontvlucht. Ze hebben de auto tjokvol geladen en zijn met hun drie dochters op de achterbank vertrokken. Voor de val van de Muur was dat geen sinecure. We zijn in september in het Klein Kasteeltje in Brussel beland en in december verhuisden we naar Lede in Oost-Vlaanderen. Daar heb ik gans mijn kindertijd doorgebracht.'
Heb je tijdens je kindertijd hinder ondervonden van je migratieachtergrond?
'Er waren in die tijd amper Poolse migranten in Lede. Door mijn exotische naam moest ik vaak toelichten wat ik hier deed en of ik ooit zou terugkeren. Zo sta je een beetje buiten de groep. Het is niet altijd leuk om voor de klas je naam te moeten spellen.'
Positieve vrijheid
Is die achtergrond de aanleiding geweest voor je boek De verovering van de vrijheid?
'Dat denk ik wel. In Polen wilden mijn ouders ons warm maken voor de overstap. Ze vertelden verhalen over het ‘vrije Westen’, waar je alles wat je maar begeerde kon kopen. Maar dan kom je hier terecht in het Klein Kasteeltje, een voormalige gevangenis. Als je als kind ziet wat je ouders zich maar kunnen veroorloven, heeft vrijheid ineens een wrange smaak.'
‘We kijken niet naar wat urgent is om gedacht te worden, maar naar wat publicaties oplevert’
'Later, toen ik als student de roman Oblomov van Ivan Gontsjarov las, stelde ik mezelf de vraag: ‘Wanneer is de mens vrij in de maatschappij?’ Ik ben toen gestuit op het verschil dat Isaiah Berlin maakt tussen positieve en negatieve vrijheid. Tot mijn verbazing zag ik dat de meesten het opnamen voor de negatieve vrijheid. Zo is mijn scriptie De Verovering van de Vrijheid ontstaan, dat later als boek is uitgegeven.'
Wordt de term ‘vrijheid’ in de politiek op dit moment te veel gekaapt door rechts?
'In de politiek wordt het concept vrijheid door iedereen gekaapt. Elke partij belooft vrijheid. Communisten zeggen ook: ‘We moeten ons bevrijden van het juk van het kapitalisme.’
'Wel sluit het rechtse vrijheidsbegrip dichter aan bij wat we intuïtief onder vrijheid verstaan: doen wat je wil, zonder overbodige beperkingen. Dat is de negatieve vrijheid. De positieve vrijheid gaat dan kijken naar de vraag wat je kan doen om de vermogens van mensen te maximaliseren. Elke generatie moet opnieuw nadenken over haar eigen vrijheid.'
Vind je dat deze generatie te weinig op straat komt om haar vrijheden te verdedigen?
'Ik denk niet dat we de laatste tijd minder politiek geëngageerd zijn. Volgens mij is er vandaag een groter bewustzijn. Je wilt ‘s ochtends weten wie je gemaild heeft en je leest vanzelf wat er in de politiek gebeurt.’
'Op straat staan en je ontevredenheid uiten hoef je ook niet voortdurend te doen. De problemen in België vandaag zijn niet te vergelijken met die in Polen of Zuid-Amerikaanse landen. Daar worden mensen, als ze niet op straat zouden komen, echt beknot in hun vrijheden. We zijn zeker geen lakse, papperige muisjes die de politiek laten doen.'
Zitten filosofen volgens jou vandaag nog in een academische ivoren toren?
'De situatie wordt alleen maar slechter. Wat mij stoort in de academische filosofie vandaag, is de publicatiedruk. Er wordt constant gekeken naar het aantal publicaties, maar filosofie werkt zo niet! Filosofie vraagt tijd. We kijken niet naar wat urgent is om gedacht te worden, maar wat publicaties oplevert. Het systeem corrumpeert het denken.'
‘De gasten in Wanderlust mochten niet denken: ze heeft gekregen wat ze wou horen’
'Wittgenstein heeft in zijn leven slechts twee boeken gepubliceerd en hij is een filosofisch genie! Kant heeft tien jaar over een boek gedaan. Die zouden we nooit een job aan de universiteit geven. De humane wetenschappen moeten zich loskoppelen van publicatiedruk.'
Heeft de filosoof vandaag te veel de reputatie van moralist?
'Wie zich mengt in het publieke debat, wordt al snel betweter genoemd. Ik ben geen relativist: sommige manieren om met elkaar om te gaan zijn beter dan andere. Ik ben ook niet iemand die met gebalde vuist staat te scanderen. Er zit altijd twijfel en uitnodiging voor dialoog in mijn discours. Toch word ik moraalridder genoemd. Dan denk ik: mag ik hier niets meer zeggen?'
Een soort van stilte
In Wanderlust spreek je met je gasten over de meest dagelijkse dingen. Kan filosofie ook banaal zijn?
'Het is een misvatting dat filosofie over ingewikkelde dingen moet gaan. Er zijn mensen die denken: als het niet over de categorische imperatief van Kant gaat, ben je niet met filosofie bezig. De moeilijkheid van de filosofie ligt niet in het woordgebruik. De moeilijkheid is om over wat banaal lijkt, toch filosofisch na te denken.'
'Zo spreek ik in Wanderlust met schrijfster Connie Palmen, die al twee mannen verloren heeft. Als ik vraag naar haar relaties, begint ze niet over hen als persoon, maar over het belang van rouwen, van liefhebben.'
'Stilte kan een bevestiging zijn of een nieuwe vraag'
Wanneer filosoof Roger Scruton in de eerste aflevering een gespreksonderwerp wil zoeken, zeg je dat stilte onderschat wordt. Kunnen we meer stilte gebruiken op televisie?
'Ik weet niet echt wat er op tv gebeurt, want ik heb er geen. Toen ik besloot om Wanderlust te maken, heb ik meteen gezegd dat ik gewoon mezelf wilde zijn. Ik wilde de mens achter de denker ontmoeten. Ik wilde aan mensen als Scruton vragen: waarover wil jij het hebben?'
'Stilte is daarin cruciaal. Stilte kan een bevestiging zijn of een nieuwe vraag. Stilte kan twijfel tonen. Maar alles mocht van de gasten komen. Ik wou niet dat ze dachten: ‘Alicja is gekomen en ze heeft gekregen wat ze wou horen.’ Nee, ze moesten zeggen: 'Alicja is gekomen, maar ze heeft ook iets gegeven.''
Je maakt televisie, schrijft, geeft lezingen ... Hoe krijg je die drukke agenda rond, zelfs nu je hoogzwanger bent?
'De Franse moraalfilosoof Vladimir Jankélévitch heeft ooit gezegd dat hij zich schuldig voelt als hij slaapt. Ik heb iets gelijkaardigs: ik moet bezig zijn. Desnoods slaap ik maar vier uur per nacht. Ik ben nu vijfendertig, waarschijnlijk op de piek van mijn energie, dus ik stel de dingen niet graag uit.'
'Ik heb ergens het gevoel dat ik mijn bestaan elke dag moet rechtvaardigen. Zo blijf je natuurlijk bezig en eindig je hoogzwanger op een lezing. (lacht) Ja, misschien is mijn rusteloosheid de bron van mijn rust.'
Alicja Gescinska komt samen met twintig andere denkers op 21 oktober naar de Leuvense Universiteitsbibliotheek voor het interactieve debat 'Wanderlust. Geloof in Utopia.' Het evenement begint om 18.30 uur en is gratis, maar inschrijving via de website van Canvas is wel noodzakelijk.
