Jessa Wildemeersch: 'Mijn hemel ontbreekt'

Jessa Wildemeersch studeerde aan Studio Herman Teirlinck in Antwerpen en The Actors Studio Drama School in New York. Ze is oprichtster van productiehuis les yeux bleus. Voor Den beer heeft mij gezien keerde ze met Sien Eggers en Sofie Palmers Tsjechovs Drie zusters binnenstebuiten.

Nu is er Paradise Blues, een persoonlijke zoektocht naar het hiernamaals. Veertig hemels heeft Jessa gezocht: veertig mensen met een andere visie op het hiernamaals. Daarmee is ze naar een Italiaans eiland getrokken. Om te schrijven, tot een mysterieuze archeoloog daar een stokje voor kwam steken.

We spreken haar de tweede dag van de opvoeringen. Op de achtergrond van ons gesprek klinkt de vriendelijk vervreemdende muziek van Steven De Bruyn, met wie Jessa de voorstelling maakt.

Ben je voor deze voorstelling vanuit een basisidee begonnen?
Jessa Wildemeersch: 'De directe aanzet was het boek Forty Tales of the Afterlife, van de Amerikaanse neuroloog, David Eagleman. In veertig kortverhalen beschrijft hij daarin evenveel mogelijke hemels. Het is een heel geestig, speels boek, en dat inspireerde mij wel want ik vond zijn reflecties over de hemel ook een commentaar over hoe we nu leven. Zo ben ikzelf met veertig mensen gaan praten om vanuit uiteenlopende religieuze en culturele achtergronden verschillende visies op de hemel te verzamelen.'

Heb je dan steeds specifiek mensen met een andere achtergrond gezocht?
'Ik was op dat moment op tournee met een andere voorstelling in het buitenland. Ik kwam op erg verschillende plaatsen: India, enkele Afrikaanse landen, Noord-Amerika. Toen ik een Inuitvrouw naar 'hun' perspectief vroeg, zei zij vlakaf dat er evenveel Inuitperspectieven als Inuits zijn. Dat deed mij realiseren dat dat voor alle mensen geldt.'

Wat is jouw eigen visie op het hiernamaals?
'Doorheen heel de voorstelling is dat de zoektocht. Ik ben vanuit Eagleman vertrokken, eerder dan dat ik een concreet beeld had over het hiernamaals. Ik ben onderweg wel mezelf tegengekomen. Ik wist dan wel hoe het met al die mensen zat, maar kreeg het gevoel: "Mijn hemel ontbreekt in die zoektocht." Bovendien sprong ik altijd over de dood heen.'

'We hebben het over het hiernamaals en fantasie maar als je erbij stilstaat moet je ook wel door de dood. Een hiernamaals is een gevolg van eindigheid. Ik merkte dat ik het daarmee moeilijker had dan gedacht. Om mijn eigen hemel te vinden moest ik dan ook mijn eigen hel tegenkomen, mijn angsten in de ogen durven kijken.'

Hoe ging dat in zijn werk?
'Ik heb een heleboel mensen geïnterviewd en met dat materiaal naar een Italiaans eiland getrokken. Onderweg kwam ik een fascinerende archeoloog tegen, die ik weliswaar mocht interviewen maar niet opnemen. In de vorige interviews was altijd een veiligheid ingebouwd, ik kon ze steeds herbeluisteren. Dat kon in die ontmoeting met die archeoloog niet, waardoor ik gedwongen werd veel scherper te luisteren, veel meer mezelf zintuiglijk open te stellen.'

'Daarnaast had ik Dante’s Divina Commedia mee en dat is echt op mij beginnen inwerken, zeker het eerste deel, het Inferno. Ik zat na die ontmoeting met die archeoloog alleen op dat eiland en werd echt geconfronteerd met mijn eigen angsten. Vooral ook een doodsangst.'

Ben je daar voorheen nooit mee bezig geweest?
'Jawel, maar ik wist niet dat door in een project te stappen over het hiernamaals ik dat zou tegenkomen. Want ik zou nooit aan zoiets beginnen met de bedoeling ook eens te kijken naar waar ik bang voor ben. Dat is mij overvallen.'

In de perstekst staat een quote van Kate Tempest: 'Total existence needs meaning and myth.'
'Dat had ook met die reis naar Italië en Dante te maken. Wanneer je durft in het verleden en naar de mythes te kijken en dat ook plaatst tegenover een hedendaagse samenleving, dan kunnen gewone dingen ook mythische proporties aannemen of het gewone overstijgen. Total existence, ik heb het gevoel dat we ook maar mensen zijn in een hele cyclus van tijden. Door terug te kijken en te begrijpen wat er voor ons is gepubliceerd, kunnen we dat meepakken. Als je het hiernamaals wilt bestuderen, moet je achterom kijken en via het verleden iets van de toekomst begrijpen.'

Is je voorstelling dan een soort tegenreactie op een maatschappij die die mythes en verhalen minder aandacht geeft?
'Misschien geen tegenreactie, maar meer een uitnodiging. Een uitnodiging om in de kleine dingen ook het grote te zien. Je hebt altijd een micro- en macroperspectief. Wat dichtbij is, lijkt ver en wat veraf is, is dichtbij.'

Wanneer er in cultuur wordt geknipt, krijg je nog minder ruimte om die verhalen te vertellen.
'Ik denk dat verhalen vertellen een van de eerste beroepen ter wereld was. Dat kan niet alleen licht doen schijnen op bepaalde zaken, kwetsbaarheden of schoonheden, maar soms ook echt een waarheid aan het licht brengen. Als je een samenleving hebt die daar niet meer naar wil luisteren of daar de waarde niet van inziet, kun je je daar vragen bij stellen. We zitten dan met beleidsmakers die niet meer in de spiegel willen kijken, de eigen angsten en onzekerheden ontwijken, maatschappelijke ongemakken wegwuiven met een "het komt wel goed" of "we doen wel door".'

'Wanneer we in een samenleving terechtkomen waar alleen de sterken overleven, we alleen de succesverhalen zien en horen en wie kwetsbaarder is aan de kant wordt geschoven, dan zijn we op sterven na dood. Zo werkt het leven gewoon niet. (lacht triest)'

'Storytelling is nochtans echt een hip fenomeen. Het wordt op alle mogelijke manieren ingezet bij de grote banken en in de reclamewereld. Maar dan wel steeds om profijt te genereren, effect te creëren. Men laat via een verhaal mensen een product kopen of een bank ondersteunen.'

'In de kunsten vertellen mensen daarentegen verhalen zonder winstbejag. Er is een soort van geven zonder dat er iets voor moet teruggekregen worden. Ik denk dat als we daarmee ophouden als maatschappij - geven zonder dat we iets terug verwachten - we ons gaan verstikken, dat het voor onze kinderen een hel wordt. Daarom is het noodzakelijk dat er geïnvesteerd wordt in kunst.'

Naast op de planken was je recent ook te zien in de tv-series Gent West en Callboys. Dragen bepaalde projecten of disciplines je voorkeur?
'Ik leef van theater, door te schrijven, spelen en maken, maar tegelijkertijd vul ik dat aan met werk in televisie en film. Dat vind ik ook heel tof. Ik werk heel graag met goede regisseurs zoals Jan Eelen van Callboys. Dat zijn cadeaus die ik niet zou willen missen.'

Zit daar dan een concreet plan achter, of maak je keuzes op basis van je eigen inspiratie?
'Beide. Met het idee voor Paradise Blues liep ik bijvoorbeeld wel al een tijdje rond, maar het Nieuwstedelijk, dat het produceert, had nu pas plaats in haar programmatie. Dat is zoeken; soms plannen we twee à drie jaar op voorhand een project. Dan is het ook de kunst om dat project levend te houden. In mijn geval is dat goed want dan heb ik tijd om research te doen, en als andere dingen op mijn pad komen, dan ga ik daar gewoon impulsief in mee.'

Zie je in alle voorstellingen die je maakt een overkoepelende gedachte of een terugkerende drive?
'Ik zie wel een existentiële vraag, het vertrekken vanuit een leegte, het niet-weten. Ik vind de existentialisten fantastisch om te lezen, maar word daar ook altijd heel bang en ongemakkelijk van. (lacht)'

'Het is niet dat ik dan grote existentiële voorstellingen maak, maar ik merk wel dat dat mijn drijfveer is. Ik kan mij moeilijk verhouden tot de idee van vergankelijkheid, maar ik probeer dan wel het bestaan te vatten door juist te kiezen voor een vertelvorm die vergankelijk is. Theater is bij uitstek voorbij als het doek valt. Het bestaat alleen op het moment dat je het beleeft.'

Daarnaast heb je ook nog eens de interactie met publiek en tegenspeler.
'Ja, die ontmoeting is nodig. Daarin kan je dan een soort van momentum overstijgen, iets creëren dat tijdloos wordt, momenten waardoor je de vergankelijkheid vergeet. Ik denk dat dat de reden is waarom ik theater maak en waarom het voor mij zo belangrijk is. Dat mensen samen komen, samen in een ruimte zijn, samen ademen, samen beleven.'

'Als alles wordt gedigitaliseerd en geïndividualiseerd, dan raken we die ontmoeting met elkaar kwijt, terwijl ze essentieel is om als samenleving ons goed te voelen. En constructief te zijn. Opnieuw: "Total existence needs meaning and myth." Je hebt die mythes nodig om het dagdagelijkse te kunnen behappen. Dat is wat ik met deze voorstelling ook wil. Ik hoop dat wanneer mensen buiten gaan ze in hun dagdagelijksheid een sprankeltje zielgeluk kunnen ervaren of een hemeltje kunnen zien.'

Wil je soms niet voor eeuwig in de voorstelling blijven?
'Ja ja, dat is zeker. Dat is de valkuil. (lacht) In verhalen beginnen leven.'

Heb je soms moeite om dat los te koppelen van je dagdagelijkse of niet-acterende zelve?
'Nee, ik heb altijd een helikopterperspectief en ik ben me bewust van de relativiteit van mijn werk. Maar ik creëer terwijl ik verhalen beleef. Mijn verbeelding komt uit mensen die ik ontmoet, situaties, deels ook wat ik fantaseer maar deels ook uit dagdagelijksheid. Dus je kan wel zeggen dat ik altijd gedeeltelijk een beetje in een verhaal leef. (lacht)'

'Dat is ook nodig. Ik denk dat we dat allemaal doen. Hoe je naar de dingen kijkt, welke selectie je maakt. Je maakt eigenlijk daarin je eigen parcours en je werpt je eigen blik. Maar wat ik doe is dat dan distilleren, in een tekst steken en dan nog eens vertellen.'

Zo kan je inspiratie ook nooit uitgeput raken.
'Vermoeidheid kan wel dodend zijn voor inspiratie. Maar wat ik aan het leren ben is geen oordeel te hebben. Tijdens het creatieproces moet je eigenlijk proberen je oordeel weg te denken. Je moet natuurlijk kritisch zijn, maar op bepaalde momenten in het proces moet je kritiek ook loslaten, zelfs de zelfkritiek. Je moet eigenlijk beseffen dat wat er ook op het papier komt, of wat er ook gebeurt of voorbij fladdert, dat dat allemaal waardevol is. Je kan achteraf wel meer een selectie maken.'

'Ik ben dit nog echt aan het leren. Het is nu cruciaal dat ik het overzicht loslaat. (lacht) En de chaos durf toestaan. Je hebt een kunstvorm die 'monumentale kunst' genoemd wordt. Ik denk dat ik misschien meer momentaal werk. Ik probeer momenten te vatten, licht te schijnen op die momenten.'

Dat momentale vormt wel een paradox in combinatie met de tijdsdruk en deadlines die bij iedere voorstelling horen.
'Ja. maar dat is natuurlijk ook goed, want dat betekent dat je ook iets hebt om naartoe te werken. Ik denk dat dat onmogelijk is als je geen deadline hebt. Om het dan terug over die subsidies te hebben; een kader is gewoon essentieel. Ik heb nu voor de eerste keer een schrijfbeurs gekregen om een tekst te schrijven. Dan kan je echt zeggen: "Ik laat de wereld buiten en ik ga hiervoor." Maar als je een tekst schrijft terwijl je twintig andere jobs doet om de eindjes aan elkaar te knopen, dan kan je je nooit focussen. Het gaat ook niet over veel geld, wel over overlevingsgeld.'

'Het is niet dat acteurs en schrijvers, theatermakers, podiumkunstenaars het grote geld verdienen. We doen het nu al met een minimumloon. Maar het minimum heb je nodig, want anders is er geen zuurstof. Dan kun je eigenlijk ook veel moeilijker groeien. Dat is wat Anne Teresa De Keersmaeker en Ivo Van Hove ook schrijven nu over hun groeiproces. Of zoals ik zeg dat ik eigenlijk nu pas die chaos durf toe te laten, maar dat is omdat ik wel vijftien jaar in een structuur heb kunnen leven van deadlines en opeenvolgende projecten. Je hebt net structuur nodig om te kunnen loslaten. Waar het landschap nu heen wordt gestuurd is chaos en onzekerheid, zeker voor mensen die juist afstuderen. Dat is niet menselijk en ook totaal niet nodig. Want er is geld. De vraag is gewoon: "Wie wil je een stem geven?" Het is een veel ideologischer gesprek dan wat de beleidsmakers doen uitschijnen.'

Ben je zelf mee gaan protesteren?
'Ja. Ik werd wakker en dacht: "O, ik heb première vanavond, maar ik moet toch ook gaan protesteren." Ik had het gevoel dat dat hand in hand ging. De première spelen zonder daar mijn stem te laten horen, kon ik niet echt rijmen. Het heeft me net energie gegeven om ’s avonds de voorstelling te kunnen spelen.'

Het valt op hoe heel de sector zich verenigt. Veel mensen die met zeer verschillende dingen bezig zijn en waarschijnlijk ook wel heel verschillende visies hebben op kunst, staan nu op één lijn.
'Ja, maar ik denk dat we tegelijk juist heel hard in onze verschillen moeten leven. Er zijn x-aantal acteurs en podiumkunstenaars, die staan niet allemaal voor hetzelfde. Ze zeggen wél samen: "Wij staan ieder ergens voor en we gaan in onze verschillen ook een soort van common ground en tussenruimte zoeken."'

'Onderwijs en de zorg gaan ook hard geraakt worden en zijn logische bondgenoten, maar we moeten dat ook verbreden naar andere sectoren: de rechten, economie, alle velden. Dat je niet zegt: "Daar is de boeman en wij zijn de zwakken, wij worden onderdrukt", of "ik ben links, ik wil investeren in een duurzame wereld en ik ben bereid om daarvoor mijn auto op te geven, en ik ben bereid om kleiner te wonen, in tegenstelling tot jij".'

'Dat is niet de waarheid, dat is een waarheid. En je kan die leggen naast een koppel dat ervoor kiest om met twee auto’s te leven in een villa in een buitenwijk. Ook dat is een waarheid. Samen in gesprek gaan daarover is belangrijk. Want als we blijven in kampen denken, zeggen wat goed en wat slecht is, dan … Het gaat gewoon over samen in dialoog gaan, die tussenruimte vinden. Daar kan zelfs iets nieuw uit komen. In plaats van altijd maar vast te houden aan wat dan jouw waarheid is.'