Het museumdilemma

De gedwongen sluiting van de musea was een zware klap voor de sector. Zo liep het Leuvense museum PARCUM 75% van het gewoonlijke rendement mis. Maar niet alleen financieel kwam de sector in nauwe schoentjes; de musea dreigden ook hun contact met het publiek te verliezen. Een online aanbod leek de uitgelezen oplossing te zijn. 'Om het publiek te bereiken, was dat een gouden zet', vertelt Wouter Jaspers, verantwoordelijke pers en communicatie van PARCUM. 'Maar een kunstwerk laat nog altijd een diepere indruk na wanneer je het fysiek ziet, en niet online.'

Een sprong in het diepe

De afgelopen jaren werd al geëxperimenteerd met digitale musea, maar door het coronavirus werden ze plots een noodzaak. FARO, het Vlaams Steunpunt voor Cultureel Erfgoed, merkte dat expertise in online tentoonstellingen nog zeer beperkt was. 'De crisis heeft de sector met de neus op de feiten gedrukt', vertelt algemeen directeur Olga Van Oost. De sluiting was het uitgelezen moment om even stil te staan en tijd te nemen voor het werk achter de schermen, klinkt het.

Museum M in Leuven schakelde het online-aanbod een niveau hoger tijdens de sluiting. 'We hebben het volledige aanbod online geplaatst, terwijl dat anders maar mondjesmaat gebeurt', vertelt woordvoerder Hanne Grégoire. De vriendenwerking zocht ook actief contact op met de bezoekers om M naar hen te brengen. Voor de musea bleef het wel een prioriteit om de bezoekers naar de zalen te lokken: 'Een virtuele 360°-graden rondleiding geeft niet hetzelfde gevoel van grootsheid dat je wel in de ruimtes krijgt', vertelt Grégoire. 'Tijdens een bezoek moet je de buitenwereld even kunnen vergeten.'

De fysieke dimensie

De vraag is of online dan wel iets kan betekenen. Dat een fysiek kunstwerk een andere indruk maakt, vindt niet enkel Jaspers, maar ook Van Oost. Hilde Van Gelder, professor hedendaagse kunstwetenschappen, gaat akkoord dat de fysieke dimensies van een kunstwerk moeilijk vervangbaar zijn, omdat mensen graag contact maken met voorwerpen en omdat de schaal en presentatiecontext dan verloren gaan. Toch betekent dat voor haar niet dat virtuele tentoonstellingen waardeloos zijn. 'Beiden kunnen naast elkaar bestaan en elkaar versterken.'

M kiest voor een middenweg door een stuk van het online aanbod te behouden. 'We proberen zaalfolders, audiogidsen en gedichten online aan te bieden zodat de bezoeker zich kan voorbereiden en ook kan nagenieten.' Het virtuele aanbod ondersteunt zo het bezoek.

Van Gelder durft al verder te kijken, naar volledig digitale tentoonstellingen. 'Onze studenten experimenteren er al mee en zijn er heel enthousiast over.' De tentoonstellingen zijn toegankelijk en goedkoop: ze worden volledig digitaal in elkaar gestoken en de vernissages kan je met behulp van avatars (virtueel bestuurbare figuren, red.) bezoeken.

De online worsteling

Toch worstelt menig museum met het online medium. 'We willen graag relevant blijven bij ons publiek, maar er moet ook nog iets overblijven om naar te komen kijken', vertelt Jaspers. Het is een moeilijk spanningsveld: je als culturele instelling profileren bij het grote publiek zonder alles online te grabbel te gooien.

Het lijkt dan ook gemakkelijker voor grote instellingen met een rijke collectie om kunstwerken online te plaatsen zonder al hun troeven uit te spelen, maar Van Gelder gelooft niet dat kleinere musea zich met een online aanbod in de voet zouden schieten. 'De aantrekkingskracht van een object mag je niet onderschatten.' Ze gelooft dat kleinere musea nog steeds andere troeven kunnen uitspelen. 'PARCUM is prachtig gelegen en kan op locatie een sfeer creëren die complementair is aan het online aanbod.'

Kunst achter een betaalmuur

Als tentoonstellingen de online boeken en kranten achternagaan, lijkt een betaalmuur onvermijdelijk. Bij PARCUM stellen ze zich alvast luidop de vraag: 'Als je al je sterke punten online aanbiedt, is het dan niet logisch dat je daar geld voor vraagt?' Zo'n betaalsysteem lijkt in de toekomst niet onrealistisch — de vraag is of het zou aanslaan.

'Als het de enige manier is om bepaalde werken te bekijken, dan zullen mensen wel bereid zijn om te betalen', redeneert Van Gelder. Ze hoopt dat er voldoende vrij toegankelijke online tentoonstellingen komen in de toekomst, maar ziet ook in dat culturele instellingen kosten moeten maken voor online tentoonstellingen. 'Wellicht wordt er dan een systeem uitgewerkt met een gewoon tarief, studententarieven en ouderentarief', analoog aan de traditionele regelingen dus. 'Musea zullen het ook slim moeten aanpakken, want naar analogie met de filmsector zullen er snel piratenwebsites opduiken.'

Voor de nabije of verre toekomst

Zover is het nog niet, maar de digitale sprong is gewaagd. FARO stelde vast dat er sinds de heropening van de musea geen stormloop plaatsvond. 'Het publiek is zeer voorzichtig, schoolbezoeken zijn beperkt, en natuurlijk is ook het internationale bezoek stilgevallen', vertelt Van Oost. Ook PARCUM merkte een verschil, nu socio-culturele organisaties — vaak oudere groepen — minder over de vloer komen. 'Maar we voelden wel een honger naar cultuur.' Om aan die honger tegemoet te komen, kan een online collectie een uitgelezen middel zijn.

Het was voor de sector ook niet gemakkelijk om alles te organiseren. De smalle, historische gangen en trap in PARCUM dragen gewoonlijk bij tot de museumbeleving, maar maakten het moeilijk om een publieksstroom te organiseren. Ook in museum M was dat niet simpel, weliswaar om een andere reden. 'Ons museum is ontworpen om in te verdwalen, daarom was het niet evident om er een rechtlijnig parcours door te trekken.'

Hoewel beide musea bezoekers liefst naar hun zalen zien komen, zullen de online tentoonstellingen misschien minder lang op zich laten wachten dan eerst gedacht. FARO beseft dat ze hier samen met de sector werk van zal moeten maken. 'Ik denk in elk geval niet dat we nog helemaal van het digitale gegeven zullen loskomen', besluit Van Gelder.