opinie> De man in de kunst is de man in de wereld
Essay: mannelijkheid en aanraking
Wat begon als een idee voor een homoseksueel liefdesduet, ontpopte zich als een studie van mannelijke intimiteit. 'Tender men' onderzoekt de man in zijn complexiteit, iets wat de kunst vaker mag doen.
Fysiek contact tussen mannen, het blijft anno 2020 een groot taboe. Mannelijkheid wordt gelijkgeschakeld met competitie, zelfstandigheid, kracht en vooral: niet te veel emoties. Dat is al eeuwenlang zo en zorgt ervoor dat de menselijkheid weleens wordt vergeten – man en moed delen in het Oudgrieks niet toevallig dezelfde taalkundige stam. In de plaats komen torenhoge verwachtingen. In de schaduw daarvan blijven mannen vaak alleen zitten met mentale problemen.
Toch wordt de stereotypering steeds vaker in vraag gesteld. Joppe De Campeneere, medewerker bij Wel Jong Niet Hetero (een vrijwilligersorganisatie die holebi- en transgenderjongeren in Vlaanderen en Brussel zich veilig wil doen voelen, red.), haalde onlangs in De zevende dag aan dat 'het bewustzijn groeit rond het feit dat normen en waarden en de stereotypen die daaraan vasthangen, in vraag gesteld kunnen worden.'
De Preter gelooft dat mannen zich anders gedragen om te vermijden dat ze het etiket van 'homo' opgeplakt krijgen
De enge maatschappelijke definiëring van wat het inhoudt man te zijn, is niet los te koppelen van homofobie: homoseksualiteit stapt uit de omlijning die voor mannen is getekend en tart zo openlijk de traditionele rol die voor een man is weggelegd. Die stereotypering van mannen kruipt ook op veel subtielere wijze het dagelijks leven binnen, waardoor elke man uiteindelijk, ongeacht zijn geaardheid, de gevolgen ervan ervaart.
Niet zonder gevolg
Die mentale worstelingen vallen niet te onderschatten: in 2017 gebeurde 71% van de zelfdodingen in Vlaanderen door mannen, dat blijkt uit het rapport van Vlaams Expertisecentrum Suïcidepreventie (VLESP). Suïcide is in Vlaanderen de grootste doodsoorzaak bij mannen tussen de 15 en 54 jaar. Dat cijfer linkt het expertisecentrum aan het feit dat mannen minder snel geneigd zijn om mensen in vertrouwen te nemen, wat kan leiden tot isolement en een impact heeft op hun mentale gezondheid.
Dichter Andrew McMillan beschrijft dit beeldend in zijn gedicht Men Are Weeping In The Gym, waarin mannen een handdroger gebruiken om hun snikken te verbergen. 'Their hearts have grown too big for their chests/their chests have grown too big for their shirts'. Het gaat om een borstkas die niet groot genoeg kan zijn, en een hart dat steeds te groot is.
De weerslag van zo'n eng mannelijkheidsbegrip overschrijdt ook de gendergrens: de traditionele normen van autonomie en een gebrek aan emotie leiden tot het notoire 'toxische' gedrag, wat schadelijk is voor vrouwen en de maatschappij in haar geheel. Geweldpleging en seksuele intimidatie zijn daar slechts enkele uitdrukkingsvormen van. Volgens de Australische socioloog Raewyn Connell zijn die gedragingen niet zozeer het gevolg van inherente mannelijke kenmerken, maar van de dominante variant van mannelijkheid.
Die dominante variant heeft cultureel de breedste reikwijdte: een man die er zich naar schikt, wordt sneller op handen gedragen. Koen De Preter, choreograaf van dansvoorstelling Tender men, vertelt dat handen vasthouden als man nog steeds voor reacties zorgt. 'Dat kan positief of negatief zijn, maar het valt nog steeds op wanneer twee mannen hand in hand lopen.' Vanuit die ervaring dacht hij na over een wereld zonder homofobie. Hoe zouden mannen zich daarin gedragen?
Culturele kwaal van onze tijd
Het schrijnende aan dit verhaal is dat het een cultureel bepaald fenomeen is dat weliswaar wijdverspreid, maar niet onoverkomelijk is. Zo raken mannen elkaar in sommige Aziatische landen veel nonchalanter aan en ging het er een eeuw geleden in West-Europa ook anders aan toe. Choreograaf De Preter gelooft dat mannen zich anders gedragen om te vermijden dat ze het etiket van 'homo' opgeplakt krijgen.
Onze cultuur is verwikkeld met wat we aangeleerd krijgen. Mensen spiegelen wat hen aangereikt wordt uit hun leefwereld, waaronder de media, en zo houden we stereotypen in stand. De culturele vertegenwoordiging van mannen is vandaag heel eenvormig, met uitzondering van enkele 'gay best friends' als enige alternatief op wat binnen het standaardplaatje past.
Een groot kluwen
De Preter ging aan de slag met een groep dansers met een verschillende nationaliteit, seksuele geaardheid en dansverleden. Zo kwam de voorstelling Tender men tot stand via zowel improvisatie als via hun verschillende interpretaties van dezelfde situaties en ideeën. Op de scène speelt een contrast van elegantie en stoerheid. 'Dat zegt ook iets over het mannelijke.'
Een 'gay best friend' fungeert als een uitzondering die de regel bevestigt
Het kluwen mengt zich tot een voorstelling waar geen individuele verhalen uit te destilleren zijn. 'Er mag een soort ambiguïteit ontstaan over de geaardheid van de dansers', vertelt De Preter. En zo wordt de voorstelling een complex en divers symbool van wat het kan betekenen 'man' te zijn.
De toekomst
Zulke voorstellingen willen we graag vaker zien. Het complexe beeld mag de populaire cultuur binnendringen en zich nestelen in de tienerseries van morgen, want een 'gay best friend' zal het probleem de wereld niet uit helpen: het fungeert in verhaallijnen als een uitzondering die de regel bevestigt. Cultuur die ons de schoonheid en complexiteit van intimiteit voorhoudt, zou ons maatschappelijk bewustzijn kunnen veranderen.
Daarvoor moet het begrip 'man' volledig opengetrokken worden, zodat alle tegenstrijdigheden en spanningsvelden worden blootgelegd en aldus in al hun complexiteit kunnen openbloeien tot kunst. Zo maken we plaats voor de eigenheid van elke man van morgen.
