Essay Artefact: Alone (&/or) together

Het was een lange dag. Pendelaars zitten vermoeid in een metrostel dat hun licht schommelend thuis brengt. Een man begint te snikken, niemand reageert. Hoe radeloos moet iemand zijn om onze bubbel te doorprikken? Artiest Meiro Koizumi onderzocht het in de metro van Tokyo. Pas wanneer de acteur schreeuwend en schokkend op de vloer valt, wordt in de achtste opname één enkel masker doorbroken.

De wereld is nog nooit zo klein geweest, en toch heerst er enorme afstandelijkheid. Koizumi wijt dit aan overprikkeling en een soort beschermingsmechanisme tegen de overvloed van mensen. Toch is het opvallend dat zelfs wanneer we contact proberen te leggen, de afstand vaak onoverbrugbaar lijkt.

De directe oorzaak ligt voor de hand. Dankzij de ontzuiling en onze geconnecteerde wereld hebben we toegang tot talloze levensvisies en identiteiten. Dat scala zorgt voor een gebrek aan houvast. L’homme est condamné à être libre. Sartre bevestigde al dat onze vrijheid ons verantwoordelijk maakt en ons volledig op onszelf terugwerpt.

Niets nieuws onder de zon?

We zijn natuurlijk niet de eerste generatie die hiermee te kampen krijgt. Er zijn parallellen te trekken met de hellenistische periode. In de 4de eeuw v.C. verloren Grieken hun houvast toen hun stadstaten ingelijfd werden in het wereldrijk van Philippus II. De poleis, de gemeenschappen waaraan ze eeuwenlang hun identiteit hadden ontleend, losten op in een groter geheel.

Die schaalvergroting bracht een toegenomen individualisering mee. Teruggeworpen op zichzelf zochten Grieken houvast in het stoïcisme en epicurisme. De grote filosofische systemen ruimden tijdelijk plaats voor levenskunst: het betekende de bloei van filosofie die focust op het vinden van individueel geluk.

Ook vandaag voelen we de noodzaak aanknopingspunten te vinden, alleen zijn de mogelijkheden eindeloos. Waar de Grieken enkele dominante stromingen kenden, ligt voor ons een heel web aan mogelijkheden open. Dagelijks overspoelen nieuwe ontdekkingen, ontwikkelingen en inzichten ons. Het resultaat is een verkruimelde identiteit die we wanhopig aan zekerheden proberen op te hangen. We gebruiken sociale media dan ook al te graag om ons te profileren. Instagram als Freuds moderne Über-Ich.

Door die globalisering vallen we niet gezamenlijk op dezelfde filosofie terug. Deze waaier leidt tot openheid, vernieuwing en een kritische ingesteldheid. De schaduwzijde: het pluralisme belicht ons fundamenteel alleen-zijn.

Want daar draait eenzaamheid om: het gevoel van isolement. Zolang we ons niet bewust zijn van ons alleen-zijn of er geen graten in zien, is er geen probleem. Maar zodra we het gevoel hebben dat we te weinig contact hebben met anderen, of dat anderen niet om ons geven, baant de eenzaamheid zich een weg door ons leven. Lokale gemeenschappen en religieuze groeperingen hebben dat gevoel in het verleden verhuld, nu kijkt het ons recht in de ogen.

Verbinden

De meest voor de hand liggende oplossing is meer sociaal contact: gedachten uitwisselen en verhalen delen. Hierbij spelen sociale media een cruciale rol. Ze kunnen mensen samen brengen, maar mensen ook uit elkaar houden. Het is een cliché, maar daarom niet minder waar.

In All I have is my phone scrolt artieste Molly Soda door haar gsm. Ze ligt in haar bed en als kijker zien we haar gezichtsuitdrukkingen voortdurend veranderen. Het is een herkenbare situatie. De wereld zit in het schermpje, maar in je kamer ben je alleen. Je zweeft als het ware tussen communicatie en isolement. Pas wanneer je het scherm weglegt en de stilte hoorbaar wordt, word je je bewust van de leegte rondom. Sociale media geven het gevoel alles te kunnen beleven en overal in betrokken te zijn. Ze vormen een illusie van connectie, maar langzamerhand gaan we er zelf niet meer in mee. De confrontatie met de realiteit komt dan des te harder aan.

Dit is zo’n moment waarop eenzaamheid toeslaat, dat het gevoel van alleen-zijn ondraaglijk wordt. Sociale media creëren een schemerzone, contact waarbij je enkel met uitingen van anderen in contact komt, niet met de persoon zelf. Er gaat een eenzijdigheid mee gepaard.

Net daarom moeten we ons bewust zijn van ons eigen gedrag: niet werktuiglijk door elkaars feed scrollen, maar sociale media gebruiken om contact te leggen en met elkaar af te spreken. Psychiater Dirk de Wachter verwoordde het veelzeggend als vel voelen is vreselijk belangrijk.

Sociale media hebben hun meerwaarde, maar kunnen echt contact niet vervangen. De onlichamelijke communicatie via sociale media vervormt de werkelijkheid, idealiseert vaak andermans leven en duwt ons zo verder in een spiraal van eenzaamheid.

Ontbinden

Naast sociaal contact speelt ook alleen-zijn een rol in de omzeiling van eenzaamheid, in ons bestaan in het algemeen. La solitude c’est ce sans quoi on ne fait rien. Ce sans quoi on ne regarde plus rien. Zo schreef Marguerite Duras. Alleen-zijn helpt om een persoonlijkheid en een eigen visie te vormen. Het brengt rust en inspireert tot creativiteit.

Er schuilt schoonheid in ons eigen afgesloten wereldje. Het maakt muziek, kunst en literatuur mogelijk, stuk voor stuk manieren om eenzaamheid te overstijgen. Toch bronnen ze vaak in teruggetrokkenheid.

Chloé Op de Beeck beschrijft plantentuinen als plekken waar het fundamentele alleen-zijn draaglijk wordt. Een plek waar we comfortabel leren zijn met ons eigen gezelschap. Zo’n bewuste confrontatie is effectiever dan het gevoel te onderdrukken.

Het is een natuurlijke reflex om mensen op te zoeken wanneer je je eenzaam voelt: de duisternis ontvluchten door in het volle licht te gaan staan. Maar we moeten onze ogen de tijd geven om aan het donker te wennen, onszelf even in de armen nemen. Zo vinden we onze authenticiteit terug.

De Canadese schrijver Douglas Coupland verwoordde het als volgt: the time you feel lonely is the time you most need to be by yourself. Hij noemt het life's cruelest irony. Het klinkt theatraal, maar eenzaamheid vloeit vaak voort uit vervreemding met onszelf. Op zo’n moment is uitbundig sociaal contact de laatste oplossing: eenzaamheid gedijt ook in drukke plaatsen. Niets is zo isolerend als je alleen voelen in een menigte mensen.

Samen in evenwicht

Het belang van tijd alleen doet uiteraard geen afbreuk aan de diepgaande eenzaamheid die sommige mensen in de maatschappij ondervinden. Afgesloten van vrienden of familie wordt het alleen-zijn gaandeweg afstompend in plaats van inspirerend.

Daarom moeten we er als maatschappij naar streven iedereen aan boord te houden. Dit doen we niet met sms’jes, maar door elkaar op te zoeken en ons over elkaar te ontfermen. Door elkaar aan te kijken op straat en met elkaar te praten aan de bushalte. Door tijd voor elkaar vrij te maken. We staan in zekere mate alleen in de wereld, maar kunnen elkaar daarin steunen. Ian MacLarens woorden werden al vaak geciteerd: Be kind. Everyone you meet is carrying a heavy burden.

Sociaal contact en alleen-zijn moeten dus bewust en afgewogen worden beleefd. Met oog voor elkaar en onszelf. Het is een eeuwige zoektocht naar evenwicht. Echt contact impliceert betrokkenheid, een oprechte interesse in elkaar en aanwezigheid om intonatie en gelaatsuitdrukkingen te interpreteren. Zelfs stiltes kunnen dingen blootleggen. Alleen-zijn vereist dan weer ruimte tot nadenken, vrij van afleiding.

Een schemerzone van eenzijdig contact via sociale media heeft geen plaats in het geheel. Communicatie is een van de weinige domeinen waarbij een tussenoplossing in feite niet bestaat.

Deze tweedeling wordt prachtig gerealiseerd in het kunstwerk Valley van Karolina Halatek. Als bezoeker loop je door een architecturale constructie van twee parallelle muren die een soort gletsjerkloof creëert. Bij het doorkruisen zijn er twee opties. Ofwel wandel je alleen door de ruimte ofwel kom je iemand tegen. De omkadering zorgt in beide gevallen voor een intense beleving. Ze wekt een lichamelijk zelfbewustzijn op en confronteert je met de aanwezigheid van de ander. Zowel het alleen-zijn als het contact worden diep gevoeld.

Zoals het hoort.