Een pleidooi voor zinloosheid

Er heerst de misvatting dat iets pas nuttig is als het een functie heeft. De wesp zou geen nut hebben dus mogen we haar pletten, en kunst is zinloos dus moeten we haar niet subsidiëren. Nochtans kan kunst uitermate activistisch en kritisch zijn. Het kan onze denkpatronen uitdagen en de status quo aan de tand voelen; dat zijn geen zinloze doelen. Toch is het geen goed idee om kunst op die manier te verantwoorden.

Maatschappelijke relevantie geeft de kunst haar bestaansrecht niet. Met dat criterium sluiten we namelijk de talloze werken uit die voor niets anders gemaakt zijn dan zichzelf, en ontzeggen we onszelf het pure genot dat we eruit halen. Te midden kommer en kwel heeft de mens immers een rustoord nodig en kunst is voor velen, waaronder u misschien, die oase.

Ja, ze kan en mag de hoognodige taak vervullen kritisch te zijn, maar ze blijft uiteindelijk haar eigen bestaansrecht, -reden en -doel. Kunst rechtvaardigt zichzelf.

Automatisch denken

Ons brein doet vele taken vanzelf dankzij eindeloze herhaling: wat we regelmatig doen, zien of horen, maken we ons gemakshalve eigen. Dat is meestal goed: we moeten onze spieren niet bewust aansturen om voort te bewegen en we moeten deze tekst niet letter per letter lezen om haar boodschap te begrijpen.

Dat ‘automatisch denken’ kan echter ook tot schadelijke denkpatronen leiden door een stille overweldiging van stereotypes en clichés. Zo zijn velen onder ons opgegroeid met het idee dat poetsvrouwen normaal zijn, maar werfleidsters en brandweervrouwen niet. Of poetsmannen en kleutermeesters. Bewijsstuk A: Microsoft Word markeert die woorden als foutief.

Kunst kan ons van dit automatisch denken redden. Neem bijvoorbeeld het volgende: 'Er stapt een man in een auto[,] verricht de nodige handelingen voor het rijden en rijdt daarna dan ook inderdaad weg', een gedicht van K. Schippers genaamd De autobezitter.

De ongewone verwoordingen en het feit dat deze gebeurtenis blijkbaar noemenswaardig is, plaatsen de vanzelfsprekende handeling in een nieuw licht dat oproept tot reflectie. Kunst biedt ons een nieuw perspectief op alledaagse dingen door die uit hun context te trekken. Ze kan ons dus ook helpen om onze kwalijke denkpatronen onder ogen te komen, wat hoognodig is.

Activisme in kunst

Banksy, politiek activist en kunstenaar, stelt op dezelfde manier vaak de status quo aan de kaak met kritische muurschilderingen. Denk aan Slave Labour dat een jongetje afbeeldt die aan een naaimachine neerknielt en Britse vlaggetjes stikt. Of de welbekende Flower Thrower waarop een gemaskerde man een boeket bloemen werpt als was het een molotovcocktail of een ander gevaarlijk projectiel. Twee voorbeelden waarin hercontextualisering voor nieuwe, maatschappijkritische perspectieven zorgt.

Dichterbij in tijd en plaats zagen we dit jaar in het stadspark van Leuven The Bell van Bouke Groen: een torenklok omhuld door vier glazen kubussen die wordt gedempt in haar alarm. Een doordeweeks object krijgt opnieuw een geheel andere betekenis: een waarschuwing die niet wordt gehoord.

Vergelijkbaar is de populaire film Don’t Look Up van Adam McKay, waarin de waarschuwing voor een apocalyptische komeet in dovemansoren valt, een metafoor voor klimaatverandering. De voorbeelden van desautomatisering zijn legio.

Activisme als waardeschaal?

Toch is het gevaarlijk om maatschappelijke relevantie als maatstaf voor kwaliteit te kiezen, hoofdzakelijk omdat we dan waardeschalen riskeren waarop een zieltogende aberratie als The Voice Van Vlaanderen hoger scoort dan een Monet. Die eerste draagt namelijk de boodschap uit 'dat schoonheid er niet toe doet' terwijl Monet de schoonheid nastreeft.

De neiging om een extern doel aan kunst toe te schrijven komt voort uit onze obsessie met functionaliteit. We leven nog te vaak met de aangeleerde misvatting dat iets pas waardevol wordt als het ergens voor dient, een tastbare functie heeft.

De maatstaf van maatschappelijke relevantie is zelfs totaal onproductief, want zelfs kunst zonder enige betekenis – als die al bestaat – kunnen we als maatschappelijk relevant zien omdat die voor verstrooiing zorgt, net zoals padel of een andere modesport.

Als we kunst ontdoen van alle verantwoordelijkheden, zoals activisme, kan ze volledig op zichzelf teruggevallen met als enige concrete doel om zichzelf tentoon te stellen. Dan kunnen we beginnen te spreken over zelfuitdrukking en experiment. L’art pour l’art. Kunst die geen andere reden nodig heeft om te bestaan behalve het feit dat het kunst is.

Vrijblijvendheid

Toegegeven is dat niet zo evident als ik het voorstel. Zelfs een eenvoudig landschapsportret krijgt een politieke ondertoon simpelweg omdat wij het onvermijdelijk bekijken vanuit een tijdperk waar boskap prevalent is, en veel van de afgebeelde scènes niet meer bestaan door doorgedreven kapitalisme.

Zo kan apolitieke kunst toch politiek worden, ongeacht de intentie van de artiest. Elk werk dat vandaag ‘voor zichzelf’ bestaat kan gaandeweg andere functies opnemen, en als een werk vanaf het begin al een politieke boodschap heeft, kan die boodschap nog altijd veranderen.

Daaruit volgt dat het zinloos is om vooraf te verwachten dat kunst een functie nodig heeft, gezien die functies haar vaak op een later moment incidenteel worden toebedeeld. Kunst is onvoorspelbaar, dat is net de schoonheid ervan. Kunst moet niets maar mag alles. Ze moet niet mooi zijn, niet aangenaam, niet erudiet, gelaagd, symbolisch of metaforisch. Ze moet niet kritisch zijn of de zaken op een rijtje zetten.

Het mag ons ook gewoon in verwarring achterlaten, ons aan het denken zetten, het mag ons overstelpen met kleuren en vormen die simpelweg iets oproepen. Het mag onze gedachten prikkelen, of alleen onze zintuigen. Het mag virtuoos zijn of een luttele veeg op het canvas. Zonder verantwoordelijkheden is ze het meest vrij en uitzinnig, dus laat ons haar vooral haar eigen gang laten gaan, dan komt het wel goed.