Artefact staat in het teken van magie

Tussen 21 februari en 9 maart vindt in STUK het Artefact-festival plaats. Artefact bundelt jaarlijks een tentoonstelling, lezingen, optredens en workshops rond een centraal thema. Dit jaar staat het festival in het teken van magie.

Karen Verschooren cureert samen met Ils Huygens de tentoonstelling. ‘Voor Artefact probeer ik steeds een thema te kiezen waarbij mensen niet elke dag stilstaan, en dat voor beeldende kunstenaars zowel een poëtische als maatschappijkritische benadering toelaat.’

Magie lijkt in een maatschappij waarin rationaliteit aan belang wint inderdaad geen dominante plaats in te nemen. Toch vindt Verschooren dat het thema in zijn brede betekenis opnieuw aan relevantie wint: ‘De wetenschap verklaart steeds meer, maar je krijgt ook meer zicht op nieuwe zwarte gaten. Daarbij komt dat mensen door de overload aan informatie en de complexiteit van informatiesystemen grip op de realiteit verliezen.’

De curator licht toe met een voorbeeld: ‘Toen de eerste computer in huis kwam, kon bijna iedereen die repareren. Nu is de informatie soms zo complex dat er een expert aan te pas moet komen om te weten hoe iets in elkaar zit. Hoe meer vat je verliest op de manier waarop dingen werken, hoe meer ruimte er is voor toespelingen. Je brein verlangt ernaar om iets te vatten op een andere manier.’

Magie in al haar facetten

Magie is natuurlijk een breed en ambigu begrip, dat bij mensen verschillende associaties kan oproepen. Voor de een staat magie gelijk aan illusies op een podium zoals zinsbegoochelingen, terwijl het voor de ander een geloof in een diepere wereld oproept. Aan die gelaagdheid gaat Artefact niet voorbij. Vormgegeven in installaties, video’s, sculpturen en performances belicht de tentoonstelling van de magie velerlei facetten.

Een installatie als The Long Now begeeft zich bijvoorbeeld op de snijlijn van technologie en magie. Kunstenares Verena Friedrich laat een machine zeepbellen blazen in een lucht-gecontroleerde kamer. Door de levensduur van de zeepbel zo lang mogelijk te rekken, krijgt de toeschouwer een fascinerend kleurenspel te zien. Tegelijkertijd schuilt er een poëtische kracht in het werk: de zeepbel als metafoor voor de fragiliteit van het leven. En wij tellen af tot hij in stilte ontploft.

De Franse artiest Eric-Arnal Burtschy liet zich voor zijn veertig minuten durende performance Deep are the woods dan weer inspireren door de magie van natuurlijke lichtverschijnselen. Zijn werk creëert door toedoen van rook en licht ruimtelijke illusies in een black box. De toeschouwers, die de performance daardoor losgekoppeld van de omgeving beleven, ondergaan unieke, illusoire ervaringen. Die zijn erg rustgevend en contemplatief, als we eerdere bezoekers mogen geloven.

Een persoonlijke magische beleving kan voor de bezoeker ook de aantrekkingskracht zijn van het indrukwekkend ogende Witches Cradles van het Amerikaanse collectief Center For Tactical Magic. Geïnspireerd op de historische ‘heksenwiegen’, een straf voor mensen die van hekserij verdacht werden, nemen bezoekers plaats in een cocon of 'sterrenkamer', die door omstaanders licht heen en weer wordt gewiegd. Als gevolg van de wiegende beweging en de afgesloten positie kunnen zintuiglijke illusies optreden, die afhankelijk van persoon tot persoon resulteren in een ander effect.

Magische handgebaren

Vanzelfsprekend is de actieve participatie van de bezoeker niet bij elk kunstwerk even groot. Elk werk probeert op zijn eigen manier de toeschouwer te betrekken. Die waarop het multimediale werk van de Nederlandse artieste Marjolijn Dijkman het publiek laat figureren, is subtieler, maar ze berust evenzeer op een uitgekiende wisselwerking.

Op Artefact presenteert Dijkman een totaalinstallatie bestaande uit de video In Our Hands en de sculpturenreeks Cultivating Probability. ‘Wat mij in magie interesseert, is hoe mensen grip proberen te krijgen op de loop der dingen. Van betovering kun je in de ban geraken, maar evengoed werkt het beangstigend, omdat je de controle kunt verliezen.’

Betovering en manipulatie kunnen inderdaad dicht bij elkaar liggen. De video-installatie In Our Hands wordt vormgegeven via de handen van een danser, van wie het lichaam niet te zien is. De choreografie is gebaseerd op politieke, spirituele en militaire gebaren. Doordat ze uit hun context gehaald zijn, weet je niet meer waar ze vandaan komen en kun je er zelf interpretaties aan geven. Zo worden de handen ook het verlengde van je eigen lichaam. Reken daar een soundtrack bij die inwerkt op je gemoedstoestand en je bent even zoet.

Met haar focus op menselijke gebaren doet In Our Hands denken aan een ander werk in de tentoonstelling, Stand Behind Me van de Amerikaanse kunstenares Liz Magic Lazer. De video toont een danser die de lichaamstaal in de toespraken van onder meer Barack Obama nabootst. De gebaren worden begeleid door een tekst op een tweede scherm, maar door ze ervan los te koppelen, blijken de gestes alleen al genoeg om een politicus te representeren die op het podium als een bezwerende magiër zijn beloftes uitspreekt.

Bij het werk van Dijkman is die politieke realiteit eveneens moeilijk weg te denken. ‘Ik denk wel dat mijn werk behoorlijk actueel is, met de verkiezingen in Amerika in het achterhoofd en de alternative facts waarover het vandaag zo vaak gaat. Je weet niet meer wat gemanipuleerd is of wat echt.’

De handen van In Our Hands lijken soms heel menselijk, maar door het gebruik van motion capture doen ze evengoed erg artificieel aan. Het werk speelt in op het idee van big data, of toekomstvoorspelling aan de hand van algoritmes. ‘Terwijl mensen met rituelen of een bezoek aan een magiër een goede oogst proberen af te dwingen, gebruiken anderen elders algoritmen om te berekenen welk aandeel goed zou kunnen scoren.’

In de collectie waarop Dijkman zich inspireerde, vind je allerlei objecten terug die het verloop en de toekomst voorspellen. ‘Die objecten werden, door te gooien of rollen, vaak gemanipuleerd met de handen. In dit opzicht kan ook de titel van de video-installatieIn Our Hands gesitueerd worden. Hebben wij onze toekomst in eigen handen?’

De tentoonstelling binnen Artefact zal geen pasklaar antwoord geven op die vraag. Wel kan ze, net als het volledige kunstenfestival, ons doen nadenken over welke plaats magie in onze hedendaagse maatschappij inneemt, welke nieuwe vormen het aanneemt en hoe wij - als mens - ons daartoe verhouden. Op Artefact zelf is magie alvast alomtegenwoordig en vooral iets om zelf te beleven.