Algoritmes zullen kunstenaars (nog) niet vervangen: 'AI lijkt intelligent, maar is dat niet'

Sinds dit academiejaar heeft Toledo een nieuwe achtergrondpagina. Die pagina werd gemaakt door Herman Moens, medewerker aan de KU Leuven. In een persbericht lichtte hij toe dat het werk is gemaakt met behulp van artificiële intelligentie (AI). De opmars van AI in de kunstsector botst echter op tegenstand van belangenorganisaties en kunstenaars. 

Het verzet tegen het oprukken van AI stond ook centraal in de staking van de Amerikaanse schrijversgilde. Die geldt inmiddels als de langste naoorlogse staking van de schrijvers en scenaristen. De sector is bezorgd over de verloning en werkzekerheid van schrijvers, maar sommigen zien in AI ook een innovatief artistiek medium dat de deur kan openen naar een gedemocratiseerde kunstwereld.

AI-training baart kunst

'Binnen de beeldende kunsten kan AI grosso modo op twee manieren worden ingezet door kunstenaars om een origineel werk te maken', zegt Jerry Galle, docent Vrije Kunsten aan het KASK en Howest. 'Ofwel kunnen kunstenaars zelf een AI-systeem trainen door inputbeelden te maken of te selecteren, ofwel gebruiken ze AI in de post-productiefase.'

'Kunstenaars kunnen dus zelf een AI-systeem trainen, onder andere door data te selecteren die het systeem als invoerbron verwerkt. Het originele bestaat er dan in om als kunstenaar zelf het conceptuele of thematische kader uit te werken om het werk zo een bepaalde zeggingskracht te geven.' 

Zelf trainde Galle bijvoorbeeld een AI-systeem met memes om nieuwe beelden te produceren. Hij koos voor memes omdat het doorgaans gaat om arme beelden die zeer veranderlijk zijn, en zo een soort gemeengoed vormen waarmee iedereen zelf aan de slag kan gaan.

Dorian Van den Heede nam in 2022 dan weer deel aan het AI Songfestival met drie andere ingenieurs als groep Beatroots AI. Ze brachten er het nummer Song of the Machines. 'We hebben van alles gebruikgemaakt', vertelt hij. 'AI-systemen volledig zelf trainen vraagt enorm veel tijd, computerkracht en geld. Dat hadden we niet, dus gingen we creatief om met de middelen die voorhanden waren. Jukebox, een AI-model waar we soms mee werken, laat ons dan toe om de AI-muziek onze eigen sound mee te geven door onze eigen audiobestanden te gebruiken', aldus de AI-muzikant.

Verder raadt Galle kunstenaars die willen werken met AI aan om gebruik te maken van open source-modellen - AI waarvan de broncode openbaar en dus gratis bruikbaar en vlot aanpasbaar is - en die zelf te trainen. Zo heb je controle over de inputdata en de context van die training. 

'Je weet immers niet hoe Big Techbedrijven aan hun data komen, en vaak ken je de omstandigheden niet waarin die systemen werden getraind. Dat wordt geregeld uitbesteed, waarna de AI onethisch met beelden wordt gescreend wordt in sweatshops,' aldus Galle.

Tekstgeneratie

Een andere toepassing van AI in de kunstsector is tekstgeneratie. 'Tekstgeneratie is een techniek die mensen werkzaam in Big Tech zelf niet helemaal snappen. Die AI functioneert via ontelbare woorden en formuleringen van bestaande teksten waarmee het model getraind wordt.' 

Ook universiteitsstudenten worden "getraind" met bestaande zaken en kennis, maar dan om zelf origineel denkwerk te verrichten, terwijl AI daar nooit echt toe in staat is. 'AI lijkt intelligent, maar is dat natuurlijk niet', stelt Matthias de Ridder, voorzitter van de Vlaamse Auteursvereniging.

Het gebrek aan transparantie over welke inputdata zijn geconsulteerd, is volgens de Ridder soms problematisch op vlak van copyrightrechten. 'Als auteur is het qua bewijslast moeilijk om hard te maken dat een AI-tekst voor zoveel procent op jouw tekst is gebaseerd. Maar we weten wel dat programma's zoals ChatGPT getraind zijn met - en dus gebruik maken van - copyrighthoudende teksten,' stelt de Ridder.

Van copy-paste naar copyright

De Ridder vindt ook dat er meer transparantie nodig is. Hij is daarom medevoorstander van het recente voorstel van de Europese Schrijversraad om te werken aan een keurmerk voor uitgeverijen en auteurs dat aangeeft of een boek al dan niet geschreven werd door AI. 

Verder stelt de Ridder zich terughoudend op wat betreft het toekennen van auteursrechten aan AI-gegenereerde werken: 'Het zou de omgekeerde wereld zijn om auteursrechten op te werpen tegen auteurs voor boeken waarvoor een AI-systeem zich grotendeels op hun werk heeft gebaseerd.'

Van den Heede erkent eveneens dat AI in de muzieksector zich qua copyright soms op glad ijs begeeft. 'Het is soms een beetje een grijze zone. AI kan samples genereren die misschien gewoon kopieën zijn, maar je kan zeggen dat Nirvana dat ook deed met een nummer van Killing Joke (in hun lied 'Come As You Are', red.). 

'Stel dat ik nu via AI een Dr. Dre-achtig nummer maak in zijn stijl en met zijn stem. Als je dat doet om winstbejag, is dat niet aanvaardbaar. Als je het dan weer aggregeert over duizenden of miljoenen artiesten, komt iedere artiest er maar voor een zoveelste in voor.'

Omtrent de vergoeding voor het gebruik van auteurswerken als trainingsdata, ziet de Ridder potentieel in het systeem uit de academische wereld: 'Universiteiten betalen een bepaald bedrag kopieervergoeding aan Reprobel (private instelling verantwoordelijk voor de inning en opbrengstverdeling van sommige auteursrechten, red.).' 

'Die vergoeding kan indirect terecht komen bij auteurs, zodat ze een bepaald percentage kunnen krijgen. Aangezien Big Tech-bedrijven om hun AI te trainen enorme hoeveelheden copyrighthoudend materiaal gebruiken, zou elke auteur daarvoor moeten delen in een bepaald percentage van een vergoeding betaald door die bedrijven', legt de Ridder uit.

Sector zkt. AI, kunstenaar zkt. werk?

Ondanks de snelle evolutie van AI menen de Ridder en Galle dat de menselijke kunstenaar niet volledig vervangen zal worden in de kunstsector. 'AI biedt nog geen adequate vervanging van menselijke schrijvers, het kan nog geen creatieve werken leveren van vergelijkbare kwaliteit.'

'We zien wel al dat vertaalcomputers frequenter ingezet worden voor technische vertalingen van handboeken en handleidingen. De taak van mensen is dan om de fouten van de computer er uit te halen. Creatieve vertalingen lopen echter nog niet veel gevaar', stelt de Ridder gerust.

'Ook voor scripts zie ik menselijke auteurs niet snel vervangen worden. Anderzijds is er meer vraag naar spin-offs. Wanneer Vikings bijvoorbeeld een grote hit is, is het mogelijk dat Netflix nog een gelijkaardige serie wil, zodat er meer content is over dat thema die mensen dan ook weer zullen kijken. Het is een denkbare piste, maar dat is dan ook maar "een afgeleide van".'

'Eventueel krijgen tekst- en scenarioschrijvers dan voorstellen voor loutere verbeteringsopdrachten, waarbij het risico speelt dat die tarieven omlaag zouden gaan,' overweegt de Ridder.

De opmars van AI kan volgens Galle ook een verschuiving in de beeldende kunsten faciliteren in het verkopen en verhandelen van kunstwerken, waartoe onder andere zogenaamde non-fungible tokens - een manier om eigenaarschap te koppelen aan digitale objecten - interessante mogelijkheden bieden. 'Dat gaat dan niet over die NFT-karikaturen van aapachtigen, maar over het feit dat je weet waar het beeld vandaan komt en dit mee in je contract verwerkt,' aldus Galle.

Eerlijke AI-kunst als wenselijke toekomstmuziek

'Het ego van een kunstenaar dat klassiek vaak centraal staat, wijkt nu voor een meer gedemocratiseerde kunst. Open AI kan democratiserend werken doordat mensen zelf kunst kunnen maken, zonder afhankelijk te zijn van dure software of een instituut. Een mogelijk nadeel bestaat erin dat het esthetische dan verwatert, maar ik heb er vertrouwen in dat kunstenaars voldoende ingeving aan hun AI-kunst kunnen geven', aldus Galle.

Verder kunnen kunstopleidingen volgens Galle de transitie naar een vernieuwde kunstsector faciliteren: 'Ik denk niet dat ze als kunstenaars dan allemaal met AI gaan werken, maar we kunnen hen wel de historiek meegeven en hen bewust maken van hoe je open AI-modellen meer uniek kan maken door ze zelf te trainen.' 

Finaal ziet Van den Heede de intrede van AI in de kunstwereld als 'een technologische evolutie waarin we moeten meegaan, maar wel op een eerlijke en faire manier.' Ook de Ridder concludeert: 'De techniek is niet te stoppen en er kunnen nuttige dingen mee gebeuren, maar er moet rekening gehouden worden met het intellectueel werk dat door mensen is verricht.'