'Degrowth? De grootste slachtoffers daarvan zullen in het globale zuiden zitten'

'In ons huidige tijdsgewricht zijn veel zeker­heden weggevallen'. Innovatie­specialist Koenraad Debackere windt er geen doekjes om wanneer we hem ontmoeten bij KU Leuven Research & Development (LRD): Europa staat voor grote uitdagingen. 'We hebben een halve eeuw in een luxepositie gezeten, waardoor we op enkele cruciale domeinen minder hebben geïnvesteerd. Vandaag zitten we in een wereld met heel wat meer onvoorspelbaarheid.' 

Als algemeen beheerder van de KU Leuven had Debackere tot 2020 de portefeuille van de universiteit in handen. Sinds 2021 denkt hij als voorzitter van de Associatie KU Leuven mee na over de langetermijnvisie van het hoger onderwijsnetwerk, waarmee voormalig rector André Oosterlinck de positie van de KU Leuven in Vlaanderen consolideerde. In al die tijd liet hij LRD, waar hij voorzitter van is nooit los. De dienst staat in voor het benutten van universiteits­onderzoek voor maatschappij en industrie, en met succes:  KU Leuven is de tweede grootste patentaanvrager onder de Europese universiteiten. 

We spreken hem over de troebele waters waarin ons continent zich bevindt en hoe we versterkt uit de crisissen kunnen komen. 'Europa heeft een inhaalbeweging te maken op vele vlakken', zegt Debackere. 'We moeten onze industrie opnieuw versterken, we moeten een ambitieus klimaatbeleid uitvoeren, we moeten een deel strategische autonomie opnieuw opbouwen. Al die omwentelingen vragen tijd. Le temps n'accepte pas ce qui se fait sans lui.' 

Wat is de grootste uitdaging vandaag?
'Het tijdsgewricht is aan het kantelen. We hebben lang geprofiteerd van een vredes­dividend, door de militaire bescherming van de Amerikanen, een energiedividend, door goedkoop Russisch gas, en een globaliseringsdividend, omdat we goedkope producten konden aankopen uit China, waar de arbeidslonen veel lager liggen.' 

'Die dividenden hebben in Europa voor een ongeziene welvaart gezorgd, maar lopen op hun einde nu we oog in oog staan met Rusland, Amerikaanse bescherming niet meer vanzelfsprekend is en handelsoorlogen de kop opsteken. Ik hoop dat Europa nu wakker is geschud en de omvang van die uitdaging beseft.'

'Tijdens die periode van welvaart zijn we hier vooral doorgeschoten in een regelkramp. Uiteraard kunnen we in een democratische omgeving niet accepteren dat iedereen zomaar zijn eigen ding doet zonder regels, maar vandaag moeten bedrijven rapporteren over duizenden variabelen. Zijn we dan nog met de essentie bezig? Bovendien creëer je zo een systeem dat onvermijdelijk tot perverse effecten leidt, waarbij rapporteren gaat primeren op de inhoud.' 

De karikatuur zegt dat Europa zich bezighoudt met dopjes op flessen en de VS met raketten naar Mars te sturen. Klopt die?
'Het blijft een karikatuur, natuurlijk. We hebben best wel wat sterke sectoren in Europa: de farmaceutische industrie is daar bijvoorbeeld één van. Maar de slinger is wel doorge­slagen. Ik snap dat we de competitie in onze interne markt willen beschermen, maar we moeten dat ook op wereldschaal bekijken. Als we onze eigen bedrijven zodanig beperken, schieten we onszelf in de voet in concurrentie met andere werelddelen waar ze niet zo strikt zijn.'

'Neem bijvoorbeeld de zogenaamde Magnificient Seven, de zeven techreuzen (Alphabet, Amazon, Apple, Meta, Microsoft, NVIDIA en Tesla, red.). We kunnen die nog het best in bedwang houden door daar zelf een paar Europese reuzen naast te zetten. Dat is veel effectiever dan elke poging van een techbedrijf om hier op te schalen meteen in de kiem te smoren door excessieve regelgeving omdat we vrezen voor een bedreiging van de interne concurrentie.' 

'We moeten dus een evenwicht vinden tussen een doeltreffend industriebeleid enerzijds, en een beleid dat de gezonde competitie in de interne markt beschermt anderzijds. Dezelfde redenering gaat op voor de Green Deal. We moeten kijken waar we staan in het geheel der dingen. We stoten in Europa slechts zeven procent van de mondiale koolstof­dioxide uit. Dat betekent niet dat we die niet moeten verminderen, maar we moeten wel rekening houden met wat technologisch binnen welke termijnen haalbaar is. We kunnen de wetten van de fysica niet veranderen.'

Pleit u dan voor minder klimaatambitie in Europa? Dat thema leek sowieso al meer op de achtergrond geraakt.
'Nee, de ambities die we stellen zijn terecht, maar we hebben lang gedacht dat de rest van de wereld ons wel zou volgen als we het goede voorbeeld gaven. Dat blijkt duidelijk niet het geval. Dan moet je wat realisme aan de dag leggen om een effectief klimaatbeleid te voeren.'

'De industrie is serieus bezig met die transitie, maar er zijn grenzen. We hebben in Gent met ArcelorMittal een bedrijf dat koploper is op vlak van duurzame staalproductie, maar er zijn technische limieten aan wat je vandaag kan doen. Als je hen dan niet voldoende ondersteunt, omdat ze niet aan alle verwachtingen zouden voldoen, moet je dat staal mogelijk gaan importeren van ergens anders waar het veel minder ecologisch geproduceerd wordt. Netto is dat negatief voor de wereldwijde energietransitie.'

'Om de cirkel helemaal rond te maken: de grootste consumptie van staal vandaag gaat naar windmolens. En daar zal je er nog veel van nodig hebben: de productie van windenergie moet dan nog meer dan vertienvoudigen om in onze behoeften te voorzien. Zo kan een te rigide uitvoering van het klimaatbeleid net stokken in de wielen steken van onze inspanningen om de groene transitie te maken.' 

Welke oplossing ziet u daarvoor? 
'We moeten dat tijd geven. We zijn op de goede weg, maar bij belangrijke techno­logische transities uit het verleden duurde het vijftig tot honderd jaar vooraleer het oude regime volledig vervangen werd door het nieuwe. Nu proberen we dat op vijfen­twintig jaar te doen. Maar een transitie van die schaal heeft een impact op iedereen en is een gigantisch complexe uitdaging.'

'Het is een technologische uitdaging, een economische uitdaging, een gedragsmatige uitdaging. Daar de juiste doorsnede in vinden: sorry, dat is iets wat generaties duurt. We weten weliswaar waar we naartoe moeten en we kennen de recepten om daar te geraken, maar de volle uitdaging van het klimaatbeleid wordt pas duidelijk wanneer je weggaat van de tekentafel en met je voeten in de klei stapt.'

'Neem Ventilus bijvoorbeeld (door buurt­bewoners aangevochten plan voor een hoog­spanningslijn door West-Vlaanderen, red.). Als je ziet hoe lang het duurt vooraleer je dat voor elkaar krijgt: op vlak van vergunningen, op technisch vlak, protest van de buurt… En om al onze bedrijven in groene stroom te voorzien, zullen we in de toekomst niet één, maar tientallen van die projecten nodig hebben.'

Sommige stemmen opperen dat we dan maar genoegen moeten nemen met wat minder. 
'Als er één ding is waar ik van overtuigd ben dat we het niet moeten doen, dan is het wel degrowth (anti-kapitalistische en anti-consumentistische beweging die om duurzaamheids­redenen en sociale redenen pleit voor ontgroeien, red.). De grootste slachtoffers daarvan zullen trouwens niet de Europeanen zijn, maar net wie in het globale Zuiden woont. Daar leven ze van onze groei.' 

'In deze globale economie hangt alles aan elkaar: wanneer wij minder consumeren heeft dat effect op de aanvoerketens overal ter wereld. Een Nature-studie van vorig jaar toonde aan dat de meest kwetsbaren dan nog veel kwetsbaarder zouden worden. En bovendien, laat ons een kat een kat noemen. Aan je bevolking vertellen dat we het op een aantal vlakken anders, lees minder, zullen hebben dan wat we vandaag hebben… Dat is een boodschap die niemand aan zijn kinderen en kleinkinderen wil geven.'

Een ander thema. De Europese defensiesector zal in sneltempo onafhankelijker moeten worden van de VS; moeten enkele dogma's daarvoor sneuvelen? 
'Aan de KU Leuven hebben we een commissie dual use, military use and misuse of research die ethische oordelen velt over onderzoek aan de universiteit dat voor militaire doeleinden gebruikt zou kunnen worden. De kaders zullen daarbinnen evolueren, maar dat betekent niet dat er geen lijnen meer getrokken zullen worden. Aan de KU Leuven zullen we bijvoorbeeld nooit meewerken aan niet-conventionele wapens.' 

'Als het gaat over dual use: dat is er altijd geweest. Oekraïne is op vlak van drone­technologie nu het meest innovatieve land ter wereld. Maar wij doen ook al sinds jaar en dag onderzoek naar drones. Of die nu een pakketje bij je thuis leveren, of een explosief afschieten, dat blijft, in grote mate, dezelfde technologie.'

'Op een bepaald moment moet je dan misschien ook naar een dual structure gaan, waarbij onderzoek voor militaire toepassingen vanaf een bepaald stadium ook echt binnen een andere organisatie plaatsvindt. Dat kan met andere organisaties met eigen onderzoeks­campussen, zoals bijvoorbeeld Los Alamos in de Verenigde Staten, waartussen ook geen vrij verkeer van mensen plaatsvindt. Zo'n campus kan hier dan opgericht worden in het verlengde van het European Defense Agency, met militairen die daar onderzoek doen voor militair gebruik.'

Kan dat ook helpen om de inhaalbeweging op vlak van defensietechnologie sneller te doorlopen? 
'Ons defensiebeleid heeft nu nood aan coherentie. We zijn er wel allemaal van overtuigd dat er nood is aan meer autonomie in Europa, maar daarmee ben je er nog niet. Het is niet omdat je een pot geld van honderden miljarden opzij zet, dat het probleem daarmee opgelost is. We gaan echt moeten nadenken over welke investeringen we doen, waar we behoefte aan hebben… We kunnen bovendien niet elk jaar het geweer van schouder veranderen. Op een gegeven moment moet er een meerjarenplan zijn en moet je dat plan consequent uitvoeren.'

Tegelijkertijd staat de academische vrijheid in de Verenigde Staten onder druk. Kunnen we profiteren van de verwachte brain drain daar?
'We moeten zeker niet te snel overstag gaan. Amerikaanse onderzoekers kunnen hier een plaats krijgen, maar er moet een juiste fit zijn. Ondertussen mogen we onze academische banden met de universiteiten daar niet lossen. We hebben een historische relatie die meer dan een eeuw teruggaat. De Amerikaanse universiteiten gaan vandaag weliswaar door zwaar weer, maar ik geloof nog steeds in de kracht van instellingen.'

'Vergeet niet dat er nog andere delen van de wereld zijn waar de academische vrijheid onder druk staat. Ook Rusland had een lange traditie van gedegen, wetenschappelijk onderzoek, maar die banden zijn vandaag volledig verdampt. Al wil ik de Verenigde Staten zeker niet vergelijken met de Rusland, don't misread me on that.' (lacht) 

Is dat dan een globale tendens?
'Wetenschap zorgt voor kritische bevraging, en die wordt in het huidige tijdsgewricht soms als ongemakkelijk ervaren. Mensen nemen nogal snel hun toevlucht tot een vrij lineair, vereenvoudigd denken waarin wetenschap wordt weggezet als "slechts een mening". Er is minder begrip voor het proces van wetenschap, dat ook tijd nodig heeft om kritisch te bevragen en tot inzichten te komen.'

'In onze snelle wereld van vandaag is die tijd heel afwezig in bepaalde omgevingen en in bepaalde manieren van denken. Op sociale media ontstaat snel onrust over geruchten die geen grond hebben in de werkelijkheid. De wetenschap kan die snelheid niet altijd bijbenen, maar daar is steeds minder begrip voor. En evenmin voor het feit dat wetenschap ook niet alles kan verklaren.' 

'Het is iets heel bevreemdend, want we wisten nooit meer dan we vandaag doen. Politiek filosoof Isaiah Berlin merkte dat ook al op. Wanneer de rationaliteit toeneemt, neemt ook de irrationaliteit toe. Het is bijna een beweging en tegenbeweging. Maar al die crisissen van vandaag maken dat de wetenschap net belangrijker is dan ooit.' 

Hoe bestand zijn we in Europa tegen al die crises, nadat we het decennialang betrekkelijk comfortabel hadden?
'Dat is voor mij de grootste uitdaging in het verhaal: onze eigen weerbaarheid. We weten dat de toekomst er anders zal uitzien dan vandaag, maar daarom hoeven we het niet per definitie slechter te hebben.'

'In België hebben we heel wat comparatieve voordelen. We zijn een draaischijf met Antwerpen als wereldhaven, maar daarnaast zijn ook Zeebrugge, Gent en Oostende performante havens met elk hun unieke specialisatie. Er zijn weinig regio's die op zo'n kleine oppervlakte zo'n infrastructuur hebben. Ook op het domein van bijvoorbeeld offshore windenergie zijn we een pionier. En in onze waterwegen hebben we fors geïnvesteerd waardoor ze nu nog meer transport toelaten en ook meer verbonden zijn met het hinterland in Duitsland.' 

'We hebben dus heel wat troeven in handen, maar we moeten ze mobiliseren. Daarvoor moeten we ons huis op een aantal vlakken op orde zetten. Dan denk ik in Vlaanderen vooral aan het vereenvoudigen van ons vergunningenbeleid, zodat het gemak­kelijker wordt om hier in infrastructuur en industriële ontwikkeling te blijven investeren. En federaal moeten we financieel de komende jaren uit het woelige vaarwater komen. Dat betekent niet besparen om te besparen, maar een financieel beleid dat ervoor zorgt dat we in de toekomst kunnen blijven investeren.'