Leren uit of met de Holocaust?

Vandaag vindt de tachtigste verjaardag plaats van de bevrijding van Auschwitz, symbool voor een vreselijk dieptepunt uit de menselijke geschiedenis: de Holocaust. De collectieve herinnering aan die Holocaust won sinds de jaren 1960 voortdurend aan kracht in de Noord-Atlantische wereld. In 2005 riepen de Verenigde Naties 27 januari dan ook uit tot International Holocaust Remembrance Day.

Zoals voor veel maatschappelijke vragen, wordt ook in deze materie naar het onder­wijs gekeken. Naast geschiedenis­onderwijs zouden scholen ook herinnerings­educatie moeten aanbieden, met de Holocaust als meest voor de hand liggende thema.

Hoe groot die maatschappelijke druk is, bleek eerder deze maand toen twee gemeen­tescholen in Anderlecht moesten terug­komen op hun beslissing (die onder druk van ouders zou zijn genomen) om niet deel te nemen aan de inhuldiging van vier struikel­stenen ter herdenking van joodse slachtoffers.

In een editoriaal in De Morgen (9 januari) wond journalist Bruno Struys zich daarover op: 'Als zij [= de ouders] nu al gaan bepalen of iets elementairs als de Holocaust nog onder­wezen mag worden, en op welke manier, dan is het hek van de dam.' We stellen Bruno Struys graag gerust: het herdenken van overledenen is iets funda­men­teel anders dan geschiedenis onderwijzen.

Teach or preach?

Joodse holocaustslachtoffers herdenken in een door de oorlog en genocide in Gaza gechargeerd klimaat is iets anders dan over de judeocide leren in een poging ze historisch te begrijpen. Een populaire aanname is dat de herinnering aan de Holocaust herhaling ervan kan voorkomen. Dat klopt echter niet per se. Collectieve herinneringen kunnen ook nieuwe haat, wraak en geweld uitlokken.

Herinnering verklaart bovendien niet. Geschiedenisonderwijs doet dat wel. Het plaatst geweld in een bredere ontstaans­context. Het zoomt niet louter in op een slachtoffer­perspectief, maar neemt meerdere perspectieven in acht, ook die van daders en omstaanders. Het schuwt daarbij de ongemakkelijke vragen niet, zoals over de rol van kolonialiteit, en waarschuwt voor simplistische antwoorden.

Hoe en waarom deden zoveel gewone mensen mee aan of keken ze weg van de Holocaust, bijvoorbeeld? Zo legt geschie­denis­onderwijs geen voorgekauwde morele lessen op, die pubers overigens dreigen te verwerpen omdát ze opgelegd worden, maar lokt het historische en ethische reflectie en debat uit.

Herinnering als voorwerp van kritische analyse

Dergelijke reflectie beperkt zich in geschie­denisonderwijs niet louter tot het historisch fenomeen. Ook de (collectieve) herinnering zelf en haar geschiedenis komen in geschie­denis­onderwijs aan bod. Wie regisseert de herinneringspolitiek, en met welk doel?

Waarom liggen bepaalde herinneringen, omwille van andere actuele gebeurtenissen, zo gevoelig? Welke slachtoffers van geweld lijken meer aanspraak te kunnen maken op herdenkingen dan andere? Het loont de moeite om het in lessen over de Holocaust vandaag ook over Gaza te hebben en hoe die oorlog de blik op het verleden kleurt en verdeelt.

De complexiteit van de omgang met het verleden maakt duidelijk dat er niet zomaar te leren valt uit het verleden. Het verleden is geen receptenboekje voor vandaag en morgen. Zinvoller is het om in geschiedenis­onderwijs te leren met het verleden, dat inspiratie kan bieden voor de omgang met geweld, en knipperlichten aanreikt over paden die tot wij-zij denken, uitsluiting, discriminatie en bruut geweld kunnen leiden. Dat geldt ook vandaag, op de internationale herdenkingsdag van de Holocaust.

Kaat Wils is gewoon hoogleraar in de moderne Europese cultuurgeschiedenis aan KU Leuven. Karel Van Nieuwenhuyse is hoogleraar en coördinator van de educa­tieve master in de cultuur­weten­schappen aan KU Leuven.