Iedereen journalist

Ze zijn een medium voor debat, maar ook het voorwerp van debat: meer dan ooit worden sociale media gebruikt, meer dan ooit komen ze in opspraak. Facebook blijkt te manipuleren, Twitter leidt tot haat en fake news zet de toon. Gure tijden voor het publieke debat. Of toch niet? Wij vroegen het aan professor Michael Opgenhaffen, tentoonstellingsmaakster Marieke van Dam en Vlaams volksvertegenwoordiger Annick De Ridder, elk op hun eigen manier bezig met sociale media.

Sociale media en hun gevolgen

Sedert een tiental jaren hebben sociale media een gestage opmars gemaakt. Facebook, Twitter en Whatsapp beheersen het leven van miljarden mensen. Sociale media worden gebruikt om met anderen te communiceren, om vakantiefoto’s te delen, om allerlei spelletjes te spelen, maar ook voor nieuwsconsumptie en debat. Daardoor ontstaat echter de groeiende bezorgdheid dat dit ten koste gaat van de ‘oude’, traditionele media en zo van de kwaliteit van het publieke debat. Mensen zouden alleen nog maar communiceren met gelijkgezinden, en louter nieuws consumeren dat aansluit bij de eigen opvattingen. Kortom, verzuiling 2.0 staat voor de deur.

Prof. Michael Opgenhaffen, verbonden aan het Instituut voor Mediastudies, schetst echter een ander beeld. Als docent van het vak ‘Sociale media’ is hij op de hoogte van het onderzoek naar de mogelijk disruptieve effecten van sociale media. Omdat het om een dermate nieuw fenomeen gaat, is veel nog koffiedik kijken, maar toch probeert hij een aantal mythes te doorprikken. Te beginnen met het feit dat sociale media de traditionele media zouden bedreigen: ‘Veel nieuws wordt tegenwoordig inderdaad geconsumeerd via Facebook en dergelijke meer. Maar als je kijkt welke artikelen daar worden gelezen, geliked en gedeeld? Dat blijven toch die van De Standaard, De Morgen, die van The Guardian en die van The New York Times. De klassieke media blijven dus wel de referentie.’

Ook de idee van de ‘filterbubbel’, waardoor mensen alleen nog met gelijkgestemden zouden communiceren omdat alleen berichten die bij je denkbeelden aansluiten je bereiken, moet worden genuanceerd. Hoewel er theoretische argumenten bestaan om van een filterbubbel te spreken, blijkt de praktijk weerbarstiger: nieuws wordt inderdaad meer op maat gesneden, omdat iedereen een persoonlijke feed heeft, maar er ontstaat dan weer veel diversiteit door ‘incidentele nieuwsconsumptie’: ‘je ziet op je tijdlijn op Facebook of Twitter ook berichten verschijnen van bronnen, van actoren en van nieuwsmedia die je niet zelf bent beginnen te volgen.’ Doordat bepaalde artikels veel worden geliket en gedeeld krijgt iedereen die wel onder de ogen. De filterbubbel wordt dus wel eens doorprikt.

Daarnaast zijn er ook andere filters die door sociale media worden omzeild. Dat zegt Marieke van Dam, medewerkster van de tentoonstelling Conn3ct, een project dat de opkomst van sociale media in verband brengt met de uitvinding van de boekdrukkunst. ‘Wie voor het tijdperk van de sociale media een artikel of een boek wilde publiceren, moest de goedkeuring krijgen van redactie of uitgeverij. Vandaag kan je ongefilterd je eigen, mogelijk controversiële mening uiten op het internet. Als ik nu een opiniestuk of een blogpost wil schrijven, of ergens op wil reageren, dan kan dat meteen zonder dat er die redactionele muur tussen zit.' In die zin is er dus wel degelijk een democratisering van het nieuws.

Campagne 2.0

Voor de politiek zijn sociale media een nieuwe realiteit. Maar ook een opportuniteit. ‘Ik geloof echt in het nut van sociale media. Ik ben bij de politici één van de believers,’ aldus Annick De Ridder, Vlaams volksvertegenwoordiger voor de N-VA, de partij die bekend staat om haar uitgekiende communicatie op sociale media. ‘Vroeger had je een veel grotere afstand tussen jou als politicus en je kiezer. Communiceren ging via televisie en kranten, met heel af en toe een lezersbrief. Nu kan je voortdurend met de burger in contact treden.’

Sociale media bieden politici dus een nieuw platform om hun beleid en hun ideeën te verkopen. Daarnaast bieden ze ook een ruimte voor debat. ‘Ik vind het ook wel leuk om debatten aan te gaan over zaken die buiten mijn eigen domein vallen. Ik ben bezig met mobiliteit en openbare werken, maar als iemand iets lanceert over staatshervorming of over de federale begroting bijvoorbeeld, dan durf ik wel eens mijn mening te geven. Zo kan je iets bijdragen, en zo kan je soms zelfs door de muur van de reguliere media geraken.’

De beperkingen van sociale media zijn volgens De Ridder gewoon een realiteit, geen echt probleem. ‘Uiteraard zijn er beperkingen. Sociale media bieden niet altijd genoeg ruimte voor finesse en nuance, maar dat is ook nooit de bedoeling geweest van zoiets als Twitter. Twitter is gemaakt voor gemikte one-liners en korte boodschappen. Wie iets uitgebreiders wil neerpennen kan dat doen via Facebook, gewone websites of in kranten. Twitter heeft nooit de pretentie gehad om volledige diepgang te bieden. Je moet op Twitter niet het bijzonder moeilijke debat over euthanasie bij minderjarigen voeren bijvoorbeeld. Maar iedereen kan aan het debat op sociale media meedoen, niet enkel een kring van hoger opgeleiden. Al wordt er natuurlijk wel een minimum aan beleefdheid verwacht. Wie begint te schelden, die gaat eruit bij mij.’

Sociale media bieden de hedendaagse mens enorme mogelijkheden, en een groot deel van de maatschappij maakt er dagelijks gebruik van. Ofschoon ze de laatste tijd regelmatig onder kritiek staan, lijkt het eigenlijk allemaal nog wel mee te vallen. Misschien gaat het om kinderziektes die door de snelle opmars van sociale media nog niet weggewerkt zijn? Door die snelle opmars lijkt ook het privacybeleid nog te vaak achter de feiten aan te lopen: voor de overheid is er dus nog werk aan de winkel. Deel maar wat je delen wilt, tweet je mening over dit artikel, maar blijf voorlopig ook nog maar op je hoede. Je bent immers wat je tweet.